Οι επιπτώσεις των μεταμοσχεύσεων στην ψυχολογία των ληπτών

“ΕΓΧΕΙΡΗΣΕΙΣ”

ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ;

του κ. Λέοντα Μπράνγκ Θεολόγου

Εκτιμάται ότι 54 000 καρδιές μεταμοσχεύθηκαν μέχρι τώρα σε όλο τον κόσμο. Περίπου 470.000 άνθρωποι στον 20ο αιώνα δέχτηκαν νεφρό, 74.000 ήπαρ και 10.000 πνεύμονα. Όπως δείχνουν οι αριθμοί αυτοί, οι μεταμοσχεύσεις έχουν γίνει πια ρουτίνα στην ιατρική. Αλλά τι γίνεται με τις επιπτώσεις των μεταμοσχεύσεων στην ψυχική κατάσταση των ληπτών; Μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα το επιστημονικό ενδιαφέρον σχεδόν αποκλειστικά ήταν στραμμένο στα βιοτεχνολογικά προβλήματα αυτής της χειρουργικής. Μόλις τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια γίνεται αντικείμενο μελέτης και η ζωή των ληπτών μετά τη μεταμόσχευση.

Ιδιαίτερα διαφωτιστικό για την έρευνα αυτή είναι το άρθρο του Joseph Scheppach με τίτλο «Συνοδεύει η ψυχή (το μόσχευμα);» στο γερμανικό περιοδικό «P. M. Magazin» 04/2005. Ο Scheppach στηρίζεται στο άρθρο αυτό σε ένα ικανό αριθμό ερευνητών. Ενδεικτικά αναφέρω:

α) τον Αμερικανό καρδιολόγο Dr. Paul Pearsall, ο οποίος ερεύνησε και διασταύρωσε τα στοιχεία σε παραπάνω από 100 λήπτες καρδιάς, που ισχυρίζονταν ότι αισθανονται ένα σύνδεσμο με το δότη, δημοσιεύοντας 17 περιπτώσεις στο περιοδικό «Journal of Near-Death Studies», τόμ. 20, Άνοιξη 2002.

β) την Αυστριακή Καθηγήτρια Ψυχολογίας Brigitte Bunzel, η οποία στην πανεπιστημιακή κλινική της Βιέννης από το 1984 στηρίζει ψυχολογικά τους ανθρώπους πρίν και μετά τη μεταμόσχευση καρδιάς (βλ. http://www.medical-tribune.at/dynasite.cfm?dsmid=97656&dspaid=767110).

γ) τον Γερμανό ερευνητή μεταμοσχεύσεων Kurt Stapenhorst, ο οποίος συνέγραψε το έργο «Δυσάρεστες πλευρές της ιατρικής των μεταμοσχεύσεων» Van den Hoeck & Ruprecht, 1999

δ) την ψυχοθεραπεύτρια Elisabeth Wellendorf, η οποία στο έργο της «Η ζωή με την καρδιά ενός άλλου. Οι ψυχικές συνέπειες των μεταμοσχεύσεων», Stuttgart 1998, περιγράφει την ψυχοθεραπευτική εργασία της με λήπτες μοσχευμάτων και τις οικογένειές τους.

Η μεγάλη επιτυχία στις μεταμοσχεύσεις από καθαρά ιατρικής πλευράς –ακόμα και σε μεταμοσχεύσεις καρδιάς το 80% των ληπτών επιβιώνει το πρώτο χρόνο, το 70% την πρώτη πενταετία και το προσδόκιμο ζωής μετά την μεταμόσχευση κατά μέσον όρο είναι περίπου δώδεκα χρόνια– παράγει, όπως φανερώνουν αυτές οι μελέτες, έναν αντίστοιχα μεγάλο αριθμό τεράστιων ψυχικών προβλημάτων.

Σύμφωνα με μια μελέτη της Πανεπιστημιακής Κλινικής του Αννόβερου, και μόνο η σκέψη να δεχθούν όργανο από έναν αυτόχειρα ή έναν εγκληματία δημιουργεί δυσφορία στο ένα τρίτο των ασθενών που βρίσκονται στην αναμονή για μόσχευμα, η δε προοπτική να δεχθούν ιστούς ή όργανα από ζώα απορρίπτεται από το 50%.

Πως όμως διαμορφώνεται από πλευράς ψυχικών προβλημάτων η πραγματικότητα, η ζωή των ανθρώπων, στους οποίους έχει γίνει μεταμόσχευση, ιδίως μεταμόσχευση καρδιάς;

Ιδιαίτερη βαρύτητα κατέχει ο ενδόμυχος φόβος της απόρριψης του μοσχεύματος. Εντείνεται με την εφ’ όρου ζωής λήψη φαρμάκων για τη μη απόρριψη του μοσχεύματος όπως και τις συχνές, ιδίως στην αρχή, διαγνωστικές εξετάσεις απόρριψης. Συνοδεύεται φυσικά πολλές φορές από μια έντονη φοβία για τα μικρόβια και τους ιούς αλλά και γενικά για κάθε είδος μόλυνσης, επειδή με τη συνεχή λήψη των φαρμάκων εναντίον της απόρριψης καταστέλλεται η άμυνα του dργανισμού, το ανοσοποιητικό σύστημα του λήπτη.

Μια άλλη πολύ ουσιαστική δυσκολία γεννάται σε πολλούς από το πρόβλημα ταύτισης με το νέο όργανο που έχουν δεχθεί, ιδίως στην περίπτωση της καρδιάς, η οποία θεωρείται από την πλειοψηφία των ανθρώπων συμβολικά ως έδρα των συναισθημάτων και της προσωπικότητας.

Επί πλέον, ήδη πρίν από την μεταμόσχευση, αρκετοί λήπτες έχουν να αντιμετωπίσουν έντονα αισθήματα ενοχής και εντροπής, επειδή πραγματικότητα περιμένουν να πεθανει ένας άλλος άνθρωπος, προκειμένου οι ίδιοι να έχουν μια ελπίδα επιβίωσης. Το ίδιο ισχύει φυσικά και μετά τη μεταμόσχευση, δεδομένου ότι τελικά χρειάστηκε να πεθανει ένας άνθρωπος για να επιζήσουν οι ίδιοι.

Σε ένα μεγάλο αριθμό ληπτών βιώνεται έντονα η λαχτάρα να μάθουν περισσότερα πράγματα για τον δότη, την ηλικία του, τις συνθήκες θανάτου του, το τι άνθρωπος ήταν, και να ευχαριστήσουν τους συγγενείς του. Συχνά και μόνο η γνώση ότι ο δότης ήταν άλλου φύλου, μπορεί ήδη να δημιουργήσει κρίση ταυτότητας. Π.χ. άνδρες που δέχτηκαν μια γυναικεία καρδιά εξέφρασαν την αίσθηση ότι παρέλαβαν κάτι αδύναμο, κάτι εύθραυστο.

Το βασικότερο πρόβλημα όμως που κυριολεκτικά διαταράσσει πολλούς λήπτες –ιδίως καρδιάς– εντοπίζεται στην έντονη αίσθηση ότι με το μοσχευμένο όργανο δέχθηκαν πλευρές της προσωπικότητας του δότη. Και σε αρκετές περιπτώσεις δεν παραμένει απλώς αίσθηση αλλά διασταυρώνεται και επιβεβαι­ώνεται: διαπιστώνουν ότι τρόπον τινα έχουν «κληρονομήσει» προτιμήσεις, απέχθειες, αναμνήσεις, φοβίες και επιθυμίες των δοτών.

Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι τα εξής παραδείγματα:

1. Για την 48χρονη χορεύτρια Claire Sylvia μετά από μεταμόσχευση καρδιάς και πνεύμονα ξεκιναει μια νέα ζωή –αυτή την αίσθηση εκφράζουν οι χιλιάδες άνθρωποι, που έχουν δεχθεί μια «νέα» καρδιά, την καρδιά ενός συνανθρώπου τους. Αλλά τι είδος ζωή; Η Claire αποκτάει εντελώς ξένες προς αυτήν πτυχές χαρακτήρα και νέες προτιμήσεις. Τις εμπειρίες της καταθέτει η ίδια στο βιβλίο «A Change of Heart: A Memoir», Νέα Υόρκη 1998, το οποίο συνέγραψε μαζί με τον William Novak. Με την πρώτη ευκαιρία παραγγέλνει μια μπύρα, τρώει σε εστιατόριο fast-food, διαλέγει κοτομπουκιές –πράγματα δηλαδή που της ήταν εντελώς ξένα. Επίσης, της έχει κοπεί η διάθεση να μαγειρεύει, αισθανεται μια ασυνήθιστη σωματική αντοχή και πολύ ενέργεια. Αντί να κρυώνει, μια συνηθισμένη εμπειρία από παλαιά, τώρα ιδρώνει συχνα και νιώθει μια διέγερση μέσα της.

Πέντε μήνες μετά την εγχείρηση αρχίζει την αναζήτηση του δότη. Τελικά βρίσκει την οικογένεια του Tim, του 18χρονου δότη της, ο οποίος σκοτώθηκε σε ατύχημα με μοτοσικλέτα. Η επίσκεψη στην οικογένεια καταλήγει σε εμπειρία σόκ. Η μπύρα άρεσε πολύ στον Tim και οι κοτοπουκιές ήταν το αγαπημένο του φαγητό.

Παρακινούμενη από μια ανεξήγητη εσωτερική επιθυμία, η Claire πραγμα­τοποιεί ένα ταξίδι στην Γαλλία, μια χώρα που πρίν από την εγχείρηση ποτέ δεν την ενδιέφερε. Με το ταξίδι στην Γαλλία, ο Tim «επέστρεψε στην χώρα των προγόνων του –αν και το συνειδητοποίησα κάπως αργότερα», γράφει στο βιβλίο της.

Προκειμένου να αντιμετωπίσει πιο ευκολα και όχι κλεισμένη στον εαυτό της αυτές τις εμπειρίες, δημιουργεί μια ομάδα από έξι λήπτες καρδιάς. Πράγματι, όπως σημειώνει, ήταν ανακούφιση για όλους να εκφράσουν αυτό που τους απασχολούσε: «τον τρόμο, τα αισθήματα ενοχής, τη συμφορά, που προξένησε αυτό το φοβερό γεγονός του τεμαχισμού και της επανασύνθεσης» του εαυτού τους. Όλοι αισθανονταν την νέα καρδιά ως κάτι αυτόνομο, ένα «ξένο σώμα», ως μια «ξένη παρουσία» στον εαυτό τους.

Με την πάροδο του χρόνου η Claire καταλήγει στην εσωτερική πεποίθηση, ότι πλέον βρήκε την νέα της ταυτότητα, «ένα είδος τρίτης οντότητας, που ήταν ούτε η παλαιά Claire, οmτε ο νέος Tim, αλλά κάτι σαν συνδυασμός αυτών των δύο».

2. Η B. Bunzel αναφέρει κάτι παρόμοιο: Σε μια γυναίκα μετά από μεταμόσχευση καρδιάς, διατηρήθηκε επί μήνες η εξής εμπειρία: «Κατά ένα τρόπο που δύσκολα μπορεί περισσότερο να περιγραφεί, η αίσθηση του εαυτού μου είχε μεταβληθεί σε ένα είδος Εμείς. Μερικές φορές αισθανόμουν, σαν να μοιράζω το σώμα μου με ένα δεύτερο πρόσωπο».

3. Αναμεσα στα περιστατικά που δημοσίευσε ο P. Pearsall, ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι τα εξής:

Η 8χρονη Danielle, η οποία πρίν από τη μεταμόσχευση δεν έδειξε καμιά κλίση προς τη μουσική, με την εγχείριση απέκτησε μαζί με την καρδιά ενός 18χρονου νέου και το πάθος του για σύνθεση μουσικών κομματιών.

Ένας 47χρονος εργάτης, χωρίς πολιτιστικά ενδιαφέροντα, που δέχθηκε το συκώτι ενός νέου βιολονίστα, εξέπληττε το περιβάλλον του με το ξαφνικό του ενδιαφέρον για την κλασσική μουσική.

Στόν 9χρονο Jimmy μεταμοσχεύθηκε η καρδιά ενός 3χρονου κοριτσιού, το οποίο πνίγηκε σε πισίνα. Η μητέρα του Jimmy καταθέτει: "Ζούμε δίπλα σε μια λίμνη. Πρίν από την εγχείρηση, το νερό ήταν το αγαπημένο στοιχείο του Jimmy. … Τώρα, κλείνει συνεχώς την πόρτα του κήπου που οδηγεί στην όχθη της λίμνης και ομολογεί, ότι το νερό του προκαλεί τρόμο, αν και δεν ξέρει γιατί.»

Τα ποσοστά που δίνουν οι διάφοροι ερευνητές για τη συχνότητα εμφάνισης των εμπειριών αυτών διαφέρουν αρκετά. Η B. Bunzel αναφέρει στις μεταμοσχεύσεις καρδιάς ένα ποσοτό περίπου 6%, στις οποίες παρατηρείται αλλαγή στην προσωπικότητα, που οι ίδιοι οι λήπτες αποδίδουν με βεβαιότητα στο μόσχευμα. Ο Αμερικανός καρδιολόγος Pearsall το ανεβάζει πάνω από 10%, καταγράφοντας στις περιπτώσεις αυτές δύο ως πέντε εντυπωσιακές ομοιότητες μεταξύ δοτών και ληπτών. Άλλες μελέτες σύμφωνα το άρθρο του J. Scheppach παρουσιάζουν πολύ πιο αυξημένα ποσοστά, 21 μέχρι 31% ή και παραπάνω. Και ο λόγος κατά τον K. Stapenhorst είναι ότι σίγουρα πολλοί λήπτες αποκρύπτουν αυτού του είδους τα προβλήματα, φοβούμενοι ότι θα μπορούσαν, εκθέτοντάς τα, να αμαυρώσουν την αίγλη της μεταμοσχευτικής ιατρικής και να εκτίθενται έτσι οι ίδιοι.

Τα περιστατικά όπως και τα ποσοστά που δίνουν οι διάφοροι ερευνητές ασφαλώς αμφισβητούνται από τους θιασώτες των μεταμοσχεύσεων, οι ο­ποίοι αποδίδουν τις εμπειρίες αυτές των ληπτών στην ψυχική ένταση λό­γω της αναμονής του μοσχεύματος, σε αυθυποβολή, σε φαντασιώσεις σχετικά με τον δότη του μοσχεύματος, προκειμένου να ταυτιστούν όσο γίνεται περισσότερο μαζί του και στην επίδραση των φαρμάκων. Έτσι, σύμφωνα με την ψυχοθερα­πεύτρια E. Wellendorf, η ήδη σκληρή πραγματικότητα για τους λήπτες γίνεται ακόμα πιο αφόρητη με αποτέλεσμα, να uθούνται συχνα σε μια επώδυνη απομόνωση. Στην επιβαρημένη από καθαρά ιατρικής πλευράς κατάστασή τους έχουν να αντιμετωπίζουν ένα επιπλέον πρόβλημα: την αδιαφορία των ιατρών και θεραπευτών για τα βαθύτερά τους αισθήματα και τελικά την ντροπή για κάτι που είναι έκφραση της ευαισθησίας τους.

Βασικός στόχος μου σ’ αυτό το σύντομο άρθρο ήταν να δείξω με βάση συγκεκριμένα παραδείγματα πως εκδηλώνονται οι προτιμήσεις, απέχθειες, φοβίες, επιθυμίες και γενικά οι ροπές των δοτών στους λήπτες των οργάνων τους όπως και τα έντονα ψυχικά προβλήματα που προκύπτουν από αυτό. Από πλευράς ορθόδοξης θεολογίας, για την εξήγηση αυτού του φαινομένου, θέλω απλώς να επισημάνω: Οι παραπάνω εμπειρίες και η βαρύτητα των ψυχικών προβλημάτων που προκύπτουν, ιδίως σε μεταμοσχεύσεις καρδιάς, επιβεβαιώνουν απόλυτα αυτά που διατυπώνει ο άγιος Νικόδημος στο Συμβουλευτικό Εγχειρί­διο για την κεντρική σημασία της καρδιάς στον άνθρωπο όπως και για τη σχέση της με την ψυχή. Ανακεφαλαιώνοντας την ορθόδοξη παράδοση ονομάζει την καρδιά ως έδρα της ψυχής «κέντρον φυσικόν», ως «κατοικία» της Χάριτος του Τριαδικού Θεού μέσα στον άνθρωπο «κέντρον υπερφυσικόν» και ως πηγή των παθών και ροπών «κέντρον παραφυσικόν». Επομένως, στα όργανα του ανθρωπίνου σώματος και κυρίως στην καρδιά καταγράφονται και χαράσσονται τρόπον τινα τα πάθη και οι ροπές που όλοι μας καλλιεργούμε και στην περίπτωση μεταμοσχεύσεων φυσικά μεταφέρονται στον λήπτη των οργάνων, ώστε να εξηγείται απόλυτα η κρίση ταυτότητας στους λήπτες. Περισσότερες πληροφορίες για την dρθόδοξη θεώρηση των μεταμοσχεύσεων μπορεί ο αναγνώστης να βρεί στο άρθρο του π. Βασιλείου Βολουδάκη στο ακριβώς προηγούμενο τεύχος της «Ενοριακής Ευλογίας» (107) με τίτλο: «Η ανασταση των σωμάτων και οι μεταμοσχεύσεις».

«Ενοριακή Ευλογία» Τεύχος Ιουνίου-Ιουλίου Αριθμ. Τεύχους 108-109

(Εστάλη από τον κύριο Ζήση)