ΑΝΤΙΝΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΙ ΣΤΟ ΒΩΜΟ ΤΗΣ “ΜΙΚΡΑΣ ΠΛΗΝ ΕΝΤΙΜΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ”

Ο Δραγούμης μπορεί να θεωρηθεί ως μια από τις ενδιαφέρουσες φυσιογνωμίες του βαλκανικού ελληνισμού. Όχι τόσο γιατί κατενόησε την ιστορική εποχή στην οποία ζούσε. Ούτε γιατί πρόσφερε κάτι στη θετική αντιμετώπιση των πρωτοφανών προκλήσεων και στην ευτυχή έκβαση των μεγάλων συγκρούσεων. Αλλά γιατί προσπάθησε στο μέτρο των δυνατοτήτων του να συγκροτήσει ένα ουτοπικό σύστημα επιβίωσης του ελληνισμού σε μια ιδιαιτέρως κρίσιμη εποχή ριζικού, ολοκληρωτικού μετασχηματισμού της ευρύτερης περιοχής μας.[1]

Ανεξάρτητα απ’ το γεγονός ότι το σχήμα που φαντάστηκε ο Δραγούμης -και πάλεψε πολιτικά με δραματικές συνέπειες για την υλοποίησή του- δεν αντιστοιχούσε στις ανάγκες της εποχής, αλλά αντιθέτως υπονόμευε τη θετική αντιμετώπιση, εν τούτοις συνέβαλε στο να διακρίνουν σήμερα οι μελετητές τις τότε αντιφάσεις και υστερήσεις του ελληνικού κόσμου.

Στο πρόσωπό του, όπως και στο πρόσωπο του Παντελή Πουλιόπουλου –που πρωτοστάτησε στη δημιουργία των αντιπολεμικών πυρήνων στο μικρασιατικό μέτωπο- αποτυπώνονται με τη μεγαλύτερη δυνατή διαύγεια τα αγεφύρωτα συμφέροντα των ηγετικών ομάδων του βαλκανικού ελληνισμού με τους Έλληνες της Ανατολής, καθώς και οι γιγάντιες διαφορές που υπήρξαν τότε μεταξύ Βαλκάνιων Ελλήνων διανοουμένων και Μικρασιατών, κυρίως Ιώνων και Ποντίων.

[2]

Η εποχή του Ίωνα Δραγούμη

Κρίνοντας σήμερα τον Ίωνα Δραγούμη πρέπει να οριστούν τα κριτήρια με τα οποία θα τον προσεγγίσουμε. Τα κριτήρια αυτά δεν μπορούν να είναι άλλα από την πρακτική σημασία των θεωριών που με σαφήνεια διατύπωσε και με συνέπεια υποστήριξε, στο συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. Ο Δραγούμης δεν μπορεί να κριθεί ως διανοούμενος γιατί ο ίδιος θεωρεί ότι του λείπουν εκείνες οι αναγκαίες γνώσεις για να κατανοήσει τη λειτουργία των κοινωνιών. Στον διάλογό του με τον Γ. Σκληρό δηλώνει ευθαρσώς: «Εγώ δε γνώρισα τον Χέγκελ, ούτε έμαθα τι πάει να πει διαλεχτική και μεταφυσική μέθοδος.»[3] Δεν μπορεί να κριθεί ούτε ως ένας ονειροπόλος ιδεαλιστής, γιατί ο ίδιος πάλι εκτός από μαχόμενος διπλωμάτης είναι, αλλά και δηλώνει, πολιτικός:«Είμαι κ. Σκληρέ πολιτικός. Εμείς οι πολιτικοί πηγαίνουμε σύμφωνα με τις περιστάσεις – δηλαδή βλέποντας και κάνοντας….».[4] Άρα, θα πρέπει να κριθεί σε επίπεδο πραγματικής πολιτικής πρότασης, την εποχή που κατέρρεαν οριστικά οι Αυτοκρατορίες και τη θέση τους καταλάμβαναν τα έθνη-κράτη.

Ο Δραγούμης έζησε την εποχή της άνθισης των οθωμανικών ελληνικών κοινοτήτων εξαιτίας του Τανζιμάτ και της εμφάνιση των βαλκανικών εθνικιστικών ανταγωνισμών. Ανταγωνισμοί που κορυφώθηκαν με την εμφάνιση της Εξαρχείας και την προσπάθεια του βουλγαρικού εθνικισμού να κυριαρχήσει βιαίως τόσο στην Ανατολική Ρωμυλία όσο και στην οθωμανική Μακεδονία. Η προσπάθεια για αποφυγή των δυσάρεστων εξελίξεων, οδήγησε στην επεξεργασία κάποιων σχεδίων ελληνο-τουρκικής συνεννόησης που τελικά θα κωδικοποιηθούν με την ιδέα για τη δημιουργία μιας ελληνοοθωμανικής ομοσπονδίας.[5]

Η ανάδειξη της σλαβικής παραμέτρου ως της βασικής απειλής και της κύριας αντίθεσης στους εθνικούς ανταγωνισμούς εκείνης της εποχής, θα οδηγήσει τον Δραγούμη στην υποτίμηση της πραγματικής κύριας αντίθεσης. Αυτής των χριστιανικών λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τον μιλιταριστικό τουρκικό εθνικισμό. Ο Δραγούμης θα παραγνωρίσει πλήρως τη νέα αποφασιστική παραμέτρο που προστίθεται στη δύσκολη εξίσωση των διαδικασιών μετασχηματισμού της περιοχής μας: τον τουρκικό εθνικισμό, όπως θα εκφραστεί στο πρόσωπο των Νεότουρκων με το στρατιωτικό κίνημα του 1908. Θα παρασυρθεί και ο ίδιος από τις πλαστές επικλήσεις των συνθημάτων του γαλλικού Διαφωτισμού και θα επενδύσει στη νεοτουρκική πολιτική πρόταση. Ακριβώς γι αυτό θα αντιταχθεί στη νέα πολιτική παμβαλκανικής αντι-νεοτουρκικής συμμαχίας που θα εγκαινιάσει ο Βενιζέλος –ο οποίος ως προερχόμενος από την πρόσφατα απελευθερωμένη Κρήτη κατανοεί καλύτερα τις πραγματικές αντιθέσεις.

Βαλκάνιοι εθνικιστές VS Mικρασιάτες σοσιαλιστές

Σε αντίθεση με τον Δραγούμη, οι Έλληνες διανοούμενοι που κατάγονταν από τις ελληνικές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποδεικνύονται πολύ πιο ρεαλιστές και καίριοι στις επισημάνσεις τους. Το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 αντιμετωπίστηκε από τον Γ. Σκληρό -που γεννήθηκε στην Τραπεζούντα του Πόντου- και τον Δ. Γληνό -από τη Σμύρνη της Ιωνίας- ως ένα απειλητικό εθνικιστικό κίνημα μιας στρατιωτικής γραφειοκρατίας, η οποία απειλούσε τα ζωτικά συμφέροντα των υπόδουλων λαών. Δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι και οι δύο προέρχονται από το μικρασιατικό σοσιαλιστικό κίνημα, το οποίο ανδρώθηκε συγκρουόμενο με την αυταρχική Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Ο Γ. Σκληρός θεωρούσε ότι ο ιστορικός ρόλος της Ελλάδας ήταν η απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων: “…Μόνο μια γενική ένωση όλων των μη τουρκικών στοιχείων σε ένα πολιτικό συνασπισμό και μια ανάλογη πανβαλκανική συμμαχία και επιμαχία των κρατών του Αίμου, θα μπορέσει να ισοφαρίση τις δυνάμεις του μουσουλμανικού τουρκικού όγκου, και να βάλη από τη μια τις σωβινιστικές υπερβολές των Νεοτούρκων σε ομαλά όρια, και από την άλλη να υποδείξη σε μερικές μεγάλες Δυνάμεις, πώς το ζήτημα της Ανατολής είναι μονάχα ζήτημα των λαών της, που έχουν πια αρκετά χειραφετηθή, ώστε να βρουν μόνοι τους τα κατάλληλα μέσα για την περιφρούρηση των εθνικών τους δικαιωμάτων, δηλαδή αυτού του πολιτισμού ολάκερης της Ανατολής.”[6]

Ο Δ. Γληνός γράφει με εξαιρετική οξυδέρκεια: “Εύρομεν ότι ο μόνος τρόπος αμύνης των μη Τούρκων κατά του επιδιωχθησομένου αμειλίκτως εκτουρκισμού είνε η συστηματική διοργάνωσίς των ως πολιτικών παραγόντων…η μόνη ultima ratio κατά του εσχάτου κινδύνου των εν Τουρκία Χριστιανών… είνε η στρατιωτική και ναυτική οργάνωσις η σκόπιμος και τελεία και επί ωρισμένου σχεδίου προπαρασκευή προς δράσιν των περί την Τουρκία χριστιανικών κρατών… Η τουρκική αστική τάξις θα φανή συμβιβαστική μόνον, εάν γνωρίζει ότι απέναντί της έχει ωργανωμένους και ισχυρούς αντιπάλους, έτοιμους να αναλάβωσι τον περί πάντων αγώνα.»[7]

Ο Δραγούμης θα παραμείνει προσκολλημένος στις εκτός τόπου και χρόνου εμμονές του, παρά το γεγονός ότι από το 1910 οι Νεότουρκοι αλλάζουν πολιτική και αρχίζουν τις διώξεις κατά των χριστιανικών πληθυσμών. Αποκορύφωμα θα αποτελέσει η επίσημη απόφασή τους σε συνέδριο στην Οθωμανική Θεσσαλονίκη (Οκτώβριος 1911) για επίλυση του«εθνικού προβλήματος» της Αυτοκρατορίας με την εξόντωση ή τη βίαιη αφομοίωση των χριστιανικών πληθυσμών. Mετά τους Βαλκανικούς Πολέμους η γραμμή του συνεδρίου του 1911 εκφράστηκε με τη δημιουργία συγκεκριμένων θεσμών, όπως το Γραφείο Εγκατάστασης Φυλών και Μεταναστών. Ο Taner Aksam γράφει:«Υπάρχουν αποδείξεις ότι ο (Ziya) Gokalp συνέταξε ειδικές μελέτες για τις μειονότητες της αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένων και των Αρμενίων. Αυτές ήταν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου να συγκεντρωθεί λεπτομερής γνώση για την εθνικοθρησκευτική δομή της Ανατολίας. Ενα ειδικό τμήμα, το Γραφείο Εγκατάστασης Φυλών και Μεταναστών, το οποίο συστάθηκε το 1913, ασχολούνταν ειδικά με ζητήματα διασκορπισμού και επανεγκατάστασης πληθυσμών».[8]

Για την υλοποίηση των σχεδιασμών είχε δημιουργηθεί μια παρακρατική οργάνωση με την επονομασία Ειδική Επιτροπή (Teskilat i Mahsusa), για να φέρει εις πέρας τις εκτοπίσεις. Η Επιτροπή θα ξεκινήσει τη δράση της με τους Έλληνες της Ιωνίας. Ο Taner Aksam γράφει: «Η δράση της εναντίον του “εσωτερικού εχθρού” είχε αρχίσει πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εκτόπιση του ελληνικού πληθυσμού του Αιγαίου, μέσω τρομοκρατίας και απαλλοτρίωσης των ιδιοκτησιών του, είχε πραγματοποιηθεί ως μέρος του σχεδίου για την ομογενοποίηση της Ανατολίας».

Παρόλα αυτά, ο Δραγούμης θα συνεχίσει να αντιμάχεται με πάθος την «ελλαδική πολιτική των προσθηκών (εδαφών)», και να πιστεύει ότι είναι δυνατή η αντισλαβική ελληνοτουρκική συνεννόηση και συνεργασία[9]. Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπιζε ακόμα και τότε την προοπτική των ελληνο-τουρκικών σχέσεων: «Απώτερος σκοπός μας πάντοτε θα είναι η σύμπηξις Ανατολικής Ομοσπονδίας». Από το σημείο εκείνο και με αφορμή την αντίθεσή του στους Βαλκανικούς Πολέμους, ο Δραγούμης θα βρεθεί στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο. Με κείμενό του, με αφορμή τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο (1912-13), απορρίπτει ξεκάθαρα τη στρατηγική του Βενιζέλου που υλοποιήθηκε με την πετυχημένη αντι-νεοτουρκική συμμαχία των χριστιανικών κρατών της Βαλκανικής.[10]

η συνέχεια εδώ: Βλάσης Αγτζίδης