Πώς και γιατί τα ΜΜΕ παραβίασαν τον κώδικα δεοντολογίας τα χρόνια της κρίσης;

Το βιβλίο «Δημόσια Σφαίρα σε κρίση. Πώς και γιατί παραβιάζεται η δεοντολογία στα ΜΜΕ (2009-2016)» αναλύει το φαινόμενο

• Κυριακή Αξιώτη

SOOC

Την περίοδο της κρίσης ο τομέας της ενημέρωσης –και κυρίως το ραδιοτηλεοπτικό τοπίο- δεν παρέμεινε αλώβητος από τις συνέπειες των οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων κι αυτό είναι κάτι που η πλειοψηφία τουλάχιστον του κοινού διαπίστωσε με ακρίβεια σε πολλές περιπτώσεις. To διάστημα αυτό ίσως λίγο περισσότερο οι τηλεθεατές/ακροατές ή αναγνώστες ήρθαν αντιμέτωποι με ανακριβή γεγονότα που τους παρουσιάστηκαν ως αληθή, είδαν εικόνες ωμής βίας και βίωσαν τον αποκλεισμό της διαφορετικής άποψης από συγκεκριμένα μέσα και δημοσιογράφους. Με άλλα λόγια, τα τελευταία χρόνια το επικοινωνιακό πεδίο άλλαξε άρδην και αυτό επέδρασε όχι μόνο στη βιώσιμη λειτουργία πολλών μέσων ενημέρωσης αλλά και στην ποιότητα του περιεχομένου τους, κάτι το οποίο αποδεικνύεται μέσα από συγκεκριμένες περιπτώσεις παραβιάσεων της δεοντολογίας στα ΜΜΕ.

Ο τρόπος και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτό συντελέστηκε εξετάζεται στο βιβλίο «Δημόσια Σφαίρα σε κρίση. Πώς και γιατί παραβιάζεται η δεοντολογία στα ΜΜΕ (2009-2016)» για τη συγγραφή του οποίου το Εργαστήριο Οπτικοακουστικών Μέσων του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του ΕΚΠΑ πραγματοποιώντας τριετή έρευνα εστίασε σε συγκεκριμένες παραβάσεις δεοντολογίας. Αυτές είναι η διαπόμπευση των οροθετικών γυναικών από τα ΜΜΕ (επί υπουργού Υγείας Ανδρέα Λοβέρδου), η κάλυψη των δραστηριοτήτων της Χρυσής Αυγής πριν και μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, η κάλυψη της δίκης της Χρυσής Αυγής και η κάλυψη της συμφωνίας ΕΕ και Τουρκίας.

Να αναφερθεί μόνο πως σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, για το διάστημα 2009-2014 στο σύνολο των 258 κυρωτικών αποφάσεων που ελήφθησαν από την Ολομέλεια του ΕΣΡ μόλις οι 39 αφορούν το ραδιόφωνο, ενώ οι 219 την τηλεόραση. Οι κατηγορίες εκτροπής που εξετάζονται είναι συνολικά 23. Η πλέον συχνή παραβίαση αφορά στην υποβάθμιση προγράμματος με 79 περιπτώσεις για το εξεταζόμενο διάστημα και ακολουθεί η παραπλάνηση κοινού με 53 περιπτώσεις, η προσβολή προσωπικότητας με 35, η πολιτική συμφωνία με 28 και η προβολή βίας με 16.

Για τα συμπεράσματα της μελέτης και τη νέα πραγματικότητα στο επικοινωνιακό πεδίο η HuffPost Greece μίλησε με την πανεπιστημιακό, συντονίστρια της έρευνας και επιμελήτρια του βιβλίου, κ. Μαρία Κομνηνού. Ακολουθεί αναλυτικά η συνέντευξη που μας παραχώρησε.

FACEBOOK

Η συντονίστρια της έρευνας, κ. Μαρία Κομνηνού

-Στην παρουσίαση του βιβλίου «Δημόσια Σφαίρα σε Κρίση. Πώς και γιατί παραβιάζεται η δεοντολογία στα ΜΜΕ (2009-2016)» ποια στοιχεία του επικοινωνιακού τοπίου νομίζετε ότι αναδείχτηκαν;

Στην έκδοση αυτή παρουσιάζεται το αποτέλεσμα τριετούς έρευνας, που διενεργήθηκε από το εργαστήριο Οπτικοακουστικών Μέσων του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στην ελληνική περίπτωση η πάλη για το νόημα και η διαμόρφωση της ημερήσιας διάταξης διαβρώνεται από την λειτουργία και συγκρότηση ρατσιστικών/πατριαρχικών στερεοτύπων που δεν λειτουργούν μόνο σε διαδικτυακές σελίδες αλλά και στον Τύπο και ιδιαίτερα σε αυτόν που εκφράζεται από την άκρα Δεξιά αλλά και μερίδα της Δεξιάς.

Συγχρόνως η εμμονή σε ξεπερασμένα ιστορικά σχήματα του τύπου εαμικοι/εθνικιστές, μένουμε Ευρώπη/αντιστεκόμαστε, αποκρύπτουν τα ουσιαστικά διακυβεύματα της παρούσας συγκυρίας και διευκολύνουν την οπισθοδρόμηση της κοινωνίας σε μορφές αυταρχισμού τύπου Πολωνίας/Ουγγαρίας. Σε αυτή τη συγκυρία η απουσία ισχυρών θεσμών για την τήρηση της δεοντολογίας είναι εξαιρετικά επικίνδυνη.

Το πρόσφατο συλλαλητήριο σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη έδειξε δυστυχώς πόσο επίκαιρες είναι οι επισημάνσεις της έρευνας αυτής. Σύμφωνα με τον Δημήτρη Τρίμη, πρώην πρόεδρο της ΕΗΕΑ και συντάκτη στην «Εφημερίδα των Συντακτών» η μετάδοση του συλλαλητηρίου από τα ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια έγινε χωρίς ανταπόκριση της διερεύνησης της είδησης.

-Σήμερα η κατανάλωση των ειδήσεων δεν έχει να κάνει μόνο με το τι διαβάζουμε, βλέπουμε και ακούμε αλλά με το κατά πόσο ερευνούμε και συμμετέχουμε. Πόσο καθοριστική είναι κατά τη γνώμη σας η συμμετοχή αυτή των πολιτών για τη διαμόρφωση ενός ορθού ενημερωτικού τοπίου;

Το όραμα αναγνωστών να μην καταναλώνουν παθητικά τις ειδήσεις αλλά να συμμετέχουν ενεργά σε ένα ορθολογικό διάλογο αναζωπυρώθηκε με την έλευση του διαδικτύου. Η κοινωνία των παραγωγών/καταναλωτών (prosumers: producers/consumers) ενεργοποίησε την συζήτηση γύρω από τις δυνατότητες του διαδικτύου να αποτελέσει μια χειραφετησιακή και παγκοσμιοποιημένη δημόσια σφαίρα. Από έρευνες στην Αμερική γνωρίζουμε ότι η άνοδος του ερασιτέχνη ιστογράφου ενεργοποίησε πολλές δράσεις συμμετοχικού τύπου που βοήθησαν σε κινητοποιήσεις πάνω σε ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή, η πάλη για την ισότητα καθώς και ενάντια στις διακρίσεις στην βάση του φύλου και της εθνότητας.

Παράλληλα όμως συντελείται μια αντεπανάσταση καθώς η διάσπαση των ακροατηρίων ευνοεί την χειραγώγηση του κοινού. Σύμφωνα με τον Martin Gurri στο βιβλίο του Revolt of the Public, η τεράστια ανάπτυξη της διαθέσιμης πληροφορίας έχει εκμηδενίσει το κύρος των ελίτ στην κυβέρνηση και στα ΜΜΕ. Στη θέση μιας έγκυρης αφήγησης έχουμε σήμερα διαφορετικές κοινότητες με τα δικά τους γεγονότα και πραγματικότητες. Το θέμα βέβαια είναι ότι πολλές από αυτές τις αφηγήσεις είναι τελείως λανθασμένες όπως στην περίπτωση των οροθετικών γυναικών οι οποίες ψευδώς παρουσιάστηκαν καν ως ιερόδουλες από την πλειοψηφία του γραπτού Τύπου, της δημόσιας τηλεόρασης και των ιδιωτικών καναλιών.

Στην ίδια περίπτωση στην σωστή ενημέρωση των πολιτών σημαντικό ρόλο έπαιξαν εναλλακτικές μορφές πληροφόρησης όπως το ντοκιμαντέρ της Ζωής Μαυρουδή Ruins και η αρθογραφία του περιοδικού Unfollow. Σε αυτή την λογική λειτουργούν και ομάδες δημοσιογράφων που την άνοιξη του 2014 συγκρότησαν το Παρατηρητήριο για τον ρατσιστικό και φασιστικό λόγο.

-Το διαδίκτυο -παρόλο που θεωρείται το πιο διαδεδομένο μέσο τα τελευταία χρόνια- υποκρύπτει κι αυτό κινδύνους και ο μεγαλύτερος ίσως εξ′ αυτών είναι η διάδοση των ψευδών ειδήσεων, των λεγόμενων fake news. Οι αλγόριθμοι των social media μάλιστα βοηθούν στη διάδοσή τους. Σε τι βαθμό μπορεί να βοηθήσει η τεχνολογία και πού υπεισέρχεται ο ανθρώπινος παράγοντας για την καταπολέμησή του φαινομένου;

Το διαδίκτυο εντείνει τις αρνητικές επιπτώσεις του μετασχηματισμού της δημόσιας σφαίρας στο πολιτικό πεδίο, ενώ σύμφωνα με την έρευνα της δημοσιογράφου του «The Guardian» Carole Caldwalladr: οι αλγόριθμοι της Google και των άλλων κολοσσών της ενημέρωσης έχουν υποστεί τέτοια χειραγώγηση από τα τεχνολογικά σαΐνια της δεξιάς ώστε να δημιουργείται μια νέα πραγματικότητα όπου ο Χίτλερ είναι καλός και οι Εβραίοι κακοί.

Ο καθηγητής Jonathan Albright, που ερεύνησε πώς τα δεξιά ιστολόγια προωθούν τα ψεύτικα νέα δηλώνει χαρακτηριστικά: «Χρησιμοποίησα μια σειρά από αυτά τα ιστολόγια που διαδίδουν ψεύτικες ειδήσεις. Έψαξα πού οδηγούσαν αυτοί οι σύνδεσμοι, στο YouTube και στο Facebook, και δεν πίστευα αυτό που έβλεπα.. Στέλνουν χιλιάδες συνδέσμους σε άλλα  ιστολόγια και αυτό έχει δημιουργήσει ένα τεράστιο σύστημα δεξιών ειδήσεων και προπαγάνδας που έχει κυριολεκτικά περικυκλώσει το δεσπόζον επικοινωνιακό σύστημα»(Κομνηνού επ. 2017 σελ27).

Σύμφωνα άλλωστε και με άρθρο της Laura Hazard στο Nieman Lab της 19ης Ιανουαρίου 2018, παρά τις αλλαγές που εφάρμοσε το fb σε ότι αφορά την ροή στο News Feed (σταματά τις αναρτήσεις από εκδότες και επιτρέπει μόνο από συγγενείς και φίλους) δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι μπλοκάρει τις ψευδείς ειδήσεις γιατί μπορεί να μεταφέρονται μέσα από τις αναρτήσεις του ρατσιστή η μισογύνη θείου.

SOOC

-Ο αγώνας των μέσων για την οικονομική τους επιβίωση και η υποβάθμιση -σε πολλές περιπτώσεις- του περιεχομένου που παράγουν -μια έκφανση του οποίου είναι και τα fake news- θεωρείται μια συνέπεια της κρίσης που έπληξε και το χώρο των media. Θα μπορούσε το πρόβλημα να αντιμετωπιστεί κατά τη γνώμη σας με την αναζήτηση εναλλακτικών μορφών χρηματοδότησης των μέσων ενημέρωσης; Αν ναι ποιοι είναι αυτοί;

Θεωρώ ότι η διάδοση των ψευδών ειδήσεων είναι απόρροια των κοσμογονικών αλλαγών που συντελούνται στα ΜΜΕ στον 21ο αιώνα στις οποίες έχω ήδη συνοπτικά αναφερθεί. Πιστεύω ότι η αναζήτηση εναλλακτικών επιχειρηματικών μοντέλων (business models) και εναλλακτικών μορφών χρηματοδότησης είναι μονόδρομος για τη λειτουργία της δημόσιας σφαίρας ως πυλώνα της δημοκρατίας.

Οι κυριότερες τάσεις είναι η δημοσιογραφία μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα (non profit news) που χρηματοδοτείται από μαικήνες, ιδρύματα ή δωρεές που προσφέρουν πολίτες (crowdfunding). Στην Αμερική αυτές οι πρωτοβουλίες ανθούν, είναι ενωμένες σε ένα δίκτυο Investigate News Network (ΙΝΝ) και χρηματοδοτούνται με σημαντικά ποσά από μεγάλα αμερικανικά ιδρύματα για να διατηρήσουν τις παραδόσεις της ερευνητικής δημοσιογραφίας (Ραμονέ 2011:95-97).

Στις καινοτομίες της σύγχρονης δημοσιογραφίας εντάσσονται η Huffington Post και το Politico και για την ελληνική περίπτωση η Εφημερίδα των Συντακτών και το Τhe Press Project. Σε ότι αφορά την Ελλάδα αξίζει να αναφέρουμε την πρόταση του τέως πρύτανη και ακαδημαϊκού κυρίου Μιχάλη Σταθόπουλου στην παρουσίαση του βιβλίου «Δημόσια σφαίρα σε κρίση», σύμφωνα με τη οποία καλό θα ήταν να ξεφύγουμε όσον αφορά στην αδειοδότηση των καναλιών από στενά οικονομικά κριτήρια και η άδεια του τηλεοπτικού καναλιού που δεν έχει διεκδικηθεί να δίνεται σε ένα ακαδημαϊκό ίδρυμα που θα διασφαλίσει την εφαρμογή της δεοντολογίας.

-Η στάση που πρέπει να κρατήσει το ΕΣΡ για τη ρητορική της προπαγάνδας που υιοθετούν πολλά μέσα ποια πρέπει να είναι κατά την άποψή σας; Την κρίνετε ικανοποιητική ως τώρα;

Η κυρία Μαρίνα Ρήγου που εξέτασε την παραβίαση της δεοντολογίας και του νόμου από τα ελληνικά ραδιοτηλεοπτικά κανάλια μέσα από τις αποφάσεις του ΕΣΡ για την περίοδο 2009-14, εντόπισε ως τις πλέον συχνές παραβιάσεις την υποβάθμιση προγράμματος με 79 περιπτώσεις και την παραπλάνηση κοινού με 53 περιπτώσεις, ενώ η έλλειψη πολιτικής πολυφωνίας εντοπίστηκε μόνο σε 28 περιπτώσεις. Πολλές από τις παραβιάσεις γίνονται κατ′ επανάληψη από τις ίδιες εκπομπές και με τους ίδιους πρωταγωνιστές, με χαρακτηριστικές περιπτώσεις τα Παρατράγουδα με την Ανίτα Πάνια και την Ζούγκλα με τον Μάκη Τριανταφυλλόπουλο.

Το γεγονός της κατ’ επανάληψη εκτροπής προστιθέμενο στην καθυστέρηση της αντίδρασης προβληματίζει ως προς την αποτελεσματικότητα της διαδικασίας έλεγχου σε ότι αφορά την ρητορική της προπαγάνδας ενώ από την ως τώρα εμπειρία προκύπτει ότι αν και έχουν γίνει κάποια θετικά βήματα δεν φαίνεται ένα όργανο να μπορεί να συνδυάσει τον έλεγχο των οικονομικά ισχυρών και τον λόγο που εκπέμπουν.

EUROKINISSI

-Το πανεπιστήμιο μεταδίδει στους φοιτητές τις αρχές για την άσκηση του επαγγέλματος του δημοσιογράφου με τον ορθότερο τρόπο ωστόσο η πραγματικότητα τους φέρνει αντιμέτωπους με όλα αυτά που θα χαρακτηρίζαμε «κακώς κείμενα» στο χώρο. Πώς οι καθηγητές (και το πανεπιστήμιο) θα εφοδιάσουν τους νέους δημοσιογράφους με τα κατάλληλα μέσα ώστε να ανταποκριθούν στις δύσκολες αντικειμενικά συνθήκες;

Από την εποχή του Σωκράτη η παιδεία αντιμετωπίζει το ίδιο δίλημμα: να στραφεί στους σοφιστές και στην εκμάθηση των ρητορικών δεξιοτήτων ή να αναζητήσει τους σοφούς και τον δύσβατο δρόμο τους; Στην σημερινή συγκυρία η κατάσταση γίνεται εξαιρετικά δύσκολη καθώς η κατάρτιση τείνει σε πολλά πεδία να υποκαταστήσει την παιδεία και οι επιταγές του publish or perish δεν οδηγούν στην εμβάθυνση των προβλημάτων αλλά στην γραφειοκρατικοποίηση της παιδείας. Δεν γνωρίζουμε άλλωστε και η Ευρωπαϊκή Ένωση τι σχέδιο έχει για την ελληνική παιδεία.

Η διεθνής τάση για την υποβάθμιση των ανθρωπιστικών σπουδών δεν ενισχύει την συγκρότηση δημοσιογράφων που να ενστερνίζονται το υπόδειγμα της ερευνητικής δημοσιογραφίας. Συγκρατώ από την παρέμβαση του καθηγητή Μιχάλη Σπουρδαλάκη για την σημασία μιας έρευνας που να απορρίπτει τον μύθο της αξιολογικής ουδετερότητας και να συγκροτεί ένα κριτικό λόγο και την ανάγκη για συλλογική εργασία κάτι που όπως προσθέτω εγώ μπορεί να θωρακίσει τους φοιτητές/τριες από το να καταστούν απλά οι «νέοι σκλάβοι της ενημέρωσης».

huffingtonpost.gr