Αρχιερείς και Φιλική Εταιρία

ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ 
ΚΑΙ Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

  

ΠΕΤΡΟΥ Α. ΓΕΩΡΓΑΝΤΖΗ
ΟΙ ΑΡΧΙΕΡΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ 21 (αντίδραση ή προσφορά;) Ξάνθη

     Είναι γνωστόν ότι η Φ. Ε. επήγασε από την μέσην (αστικήν) τάξιν των Ελλήνων. Εν τούτοις το εθνεγερτήριο σάλπισμά της δεν περιορίσθηκε μόνο στους εμπόρους, τεχνίτες και τους άλλους αστούς επαγγελματίες αλλά απευθύνθηκε σ' όλα τα στρώματα, τις τάξεις και βαθμίδες της ελληνικής κοινωνίας, που ζούσαν από το ταπεινότερο καλύβι μέχρι το πιο εκθαμβωτικό παλάτι των παραδουναβίων περιοχών.
Σ' εκείνους όμως που κατ' εξοχήν απευθύνθηκε και από τους οποίους ζήτησε γενναία υλική και μάλιστα ηθική συνδρομή, συμπαράσταση, συμπαράταξη, καταφύγιο και προετοιμασία ήταν ο κλήρος της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Και ο κλήρος, με προεξάρχοντας αυτό τούτο το Πατριαρχείο στην Κων/πολη και τους λοιπούς αρχιερείς στις επαρχίες, άκουσε με προφητική αγαλλίαση, δέχθηκε με ευφροσύνη ψυχής, αγκάλιασε ολόθερμα το ελπιδοφόρο τούτο ευαγγέλιο, το εγκολπώθηκε, το έκαμε δικό του κτήμα, βίωμα και μήνυμα και συμμετέσχε ενεργά σ' όλους τους οραματισμούς και τις επιδιώξεις της Φ. Ε.
Να τι γράφει ο υπασπιστής του Θ. Κολοκοτρώνη, ο Φώτιος Χρυσανθόπουλος ήΦωτάκος, στα απομνημονεύματά του:
Ο αξιοσέβαστος κλήρος των Ελλήνων χριστιανών ευρίσκετο τότε (δηλ. στην προεπαναστατική περίοδο) παντού εμπρός και έδιδε την βαρύτητα και την βεβαιότητα εις τον σκοπόν της επαναστάσεως και ένεκα τούτου εις τους Έλληνας εφαίνετο, ότι η σημαία της Επαναστάσεως είναι εις τας χείρας του Θεού, δια των λειτουργών της θρησκείας του.



     Έτσι λοιπόν οι Φιλικοί από αυτή σχεδόν τη γενέθλια ημέρα της Εταιρείας, 14η Σεπτεμβρίου, εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, 1814, καθώς μαρτυρεί ο Ξάνθος εκατήχησαν διάφορους ομογενείς. . .και τινά ιερωμένους και ηγουμένους ελληνικών μοναστηρίων.

Με την πάροδο δε των χρόνων ολοένα και περισσότεροι κληρικοί, κατώτεροι και ανώτεροι, γεμάτοι λαχτάρα και οραματισμούς, πλαισίωναν τη Φιλική Εταιρεία.
Έτσι στην Πελοπόννησο π.χ. από του 1818 τόσο έντονος ήταν ο πόθος και η πίεση από μέρους των κληρικών για μύηση στη Φιλική Εταιρεία, ώστε ο ένας μετά τον άλλον μυούνται όλοι σχεδόν οι αρχιερείς της περιοχής αυτής στη Φ. Ε. και αναδεικνύονται μάλιστα και Γενικοί έφοροι των άλλων φιλικών, όπως ο Π. Πατρών Γερμανός, ο Μονεμβασίας Χρύσανθος και ο Χριστιανουπόλεως Γερμανός.
Αλλ' αυτός ο πόθος για μύηση στη Φ. Ε. και κατ επέκταση για ελπίδα ελευθερίας δεν είχε καταλάβει μόνο τους κληρικούς και μάλιστα τους αρχιερείς της Πελοποννήσου μα και των λοιπών τμημάτων και περιοχών της Ελληνικής γης, καθώς και των παροικιών των άλλων χωρών.
Τόση έντονη και καθολική ήταν η ένταξη των ανωτέρων κληρικών και μάλιστα των αρχιερέων στη Φ. Ε., ώστε αυτός ο επικριτής της Φ. Εταιρείας και των αρχιερέων Γ. Σκαρίμπας να αναγκασθεί να ομολογήσει: Η Φιλική Εταιρεία...στο κόλπο είχε μυήσει όλους σχεδόν τους παλαιοελλαδίτες κοτσαμπασήδες και προπαντός τους δεσποτάδες.
Μέσα λοιπόν στη διετία 1819-1821 η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων αρχιερέων ο ένας ύστερα από τον άλλο μυήθηκαν και έγιναν ενεργά και δραστήρια μέλη της Φ. Ε., ώστε να δημιουργηθεί ένα ισχυρό πλέγμα που επεκτείνονταν σ' ολόκληρο το δυτικό τμήμα τουλάχιστον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Έτσι από το σύνολο των 195-200 αρχιερέων, που διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν κατά τους χρόνους εκείνους σ' ολόκληρο το Οθωμανικό κράτος, υπάρχουν αδιαμφισβήτητες μαρτυρίες ότι είχαν μυηθεί στη Φ. Ε. τουλάχιστον οι παρακάτω81χωρίς βέβαια να συνυπολογίζονται και εκείνοι που πιθανώς να ήταν μεν μέλη της Φ. Ε. αλλά δεν υπάρχουν μαρτυρίες ή ενδείξεις γι' αυτή τους τη μύηση.
Αναλυτικώτερα κατά περιοχή αρχιερείς μέλη της Φιλικής Εταιρείας, μαρτυρούνται:

 Α Αρχιερείς της Πελοποννήσου μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Μονεμβασίας Χρύσανθος
2) Χριστιανουπόλεως Γερμανός
3) Ναυπλίου και Άργους Γρηγόριος
4) Δημητσάνης Φιλόθεος
5) Ωλένης Φιλάρετος
6) Μεθώνης, Ναυαρίνου και Νεοκάστρου Γρηγόριος
7) Ρέοντος και Πραστού Διονύσιος
8) Βρεσθένης Θεοδώρητος
9) Έλους Άνθιμος
10) Ανδρούσης Ιωσήφ
11) Π. Πατρών Γερμανός
12) Τριπολιτζάς Δανιήλ
13) Κορίνθου Ζαχαρίας
14) Κερνίτσης Προκόπιος
15) Μαΐνης Νεόφυτος
16) Μαΐνης Ιωσήφ
17) Ζαρνάτας Γαβριήλ
18) Ανδρουβίτσας Θεόκλητος
19) Πλάτζης Ιερεμίας
20) Καρυουπόλεως Κύριλλος
21) Μηλέας Ιωσήφ
22) Μαλτσίνης Ιωακείμ η Ιερώνυμος
23) Χαριουπόλεως Βησσαρίων

Β Αρχιερείς της Στερεάς Ελλάδος μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Αθηνών Διονύσιος
2) Άρτης και Ναυπάκτου Πορφύριος
3) Σαλώνων Ησαίας
4) Ταλαντίου Νεόφυτος
5) Λιτζάς και Αγράφων Δοσίθεος
6) Ρωγών Μακάριος
7) Ρωγών Ιωσήφ
8) Λοιδωρικίου Ιωαννίκιος
9) Μενδενίτσης Γρηγόριος

Γ Αρχιερείς νήσων Αιγαίου Πελάγους μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Καρύστου Νεόφυτος
2) Παροναξίας Ιερόθεος
3) Χίου Πλάτων
4) Ρόδου Αγάπιος
5) Σαντορίνης Ζαχαρίας
6) Κέας Νικόδημος
7) Τήνου Γαβριήλ
8) Μυτιλήνης Καλλίνικος

Δ Αρχιερείς της Κρήτης μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Κρήτης (Ηρακλείου) Γεράσιμος
2) Κνωσού Νεόφυτος
3) Χερσονήσου Ιωακείμ
4) Αυλοποτάμου Παρθένιος
5) Αρκαδίας Νεόφυτος
6) Κυδωνίας Καλλίνικος
7) Λάμπης και Σφακίων Ιερόθεος
8) Πέτρας Ιωακείμ
9) Σητείας Ζαχαρίας
10) Ιεράς Αρτέμιος
11) Κισσάμου (Χανίων) Μελχισεδέκ
12) Διουπόλεως (τιτουλ. επίσκοπος) Καλλίνικος

Ε Αρχιερείς της Κύπρου μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Κύπρου Κυπριανός
2) Πάψου Χρύσανθος
3) Κιτίου Μελέτιος
4) Κυρηνείας Λαυρέντιος

ΣΤ Αρχιερείς της Επτανήσου μέλη της Φιλικής Εταιρείας.1) Ζακύνθου Αγαθάγγελος

Ζ Αρχιερείς της Θεσσαλίας μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Λαρίσης Πολύκαρπος
2) Σταγών Αμβρόσιος
3) Φαναρίου και Φαρσάλων Δαμασκηνός

Η Αρχιερείς της Μακεδονίας μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Σερρών Χρύσανθος
2) Κοζάνης Βενιαμίν
3) Ιερισσού και Αγ. Όρους Ιγνάτιος
4) Αρδαμερίου Ιγνάτιος
5) Γρεβενών Άνθιμος
6) Ειρηνουπόλεως και Βατοπεδίου (τιτουλ.) Γρηγόριος

Θ Αρχιερείς της Θράκης μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Δέρκων Γρηγόριος
2) Αγχιάλου Ευγένιος
3) Αδριανουπόλεως Δωρόθεος
4) Βάρνης Ζαχαρίας
5) Βιζύης Ιωάσαφ
6) Μαρωνείας Κωνστάντιος
7) Σιατίστης και Σισανίου Ιωαννίκιος
7) Μεσημβρίας Ιωσήφ
8) Σωζοαγαθουπόλεως Παίσιος
9) Φιλιππουπόλεως Παίσιος

I Αρχιερείς Παραδουναβίων χωρών μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος
2) Μολδοβλαχίας Βενιαμίν

ΙΑ Αρχιερείς Μ. Ασίας μέλη της Φιλικής Εταιρείας
1) Εφέσου Διονύσιος

ΙΒ Αρχιερείς Πατριαρχείου Αλεξανδρείας μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
1) Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος

ΙΓ Αρχιερείς Πατριαρχείου Ιεροσολύμων μέλη της Φιλικής Εταιρείας.

1) Πατριάρχης Ιεροσολύμων Πολύκαρπος (;)


 Στην Κωνσταντινούπολη αρχιερείς. Δηλ. περισσότεροι από το 1/3 του συνολικού αριθμού αυτών,

     Η Φιλική Εταιρεία όμως δεν περιορίσθηκε στη μύηση μόνον των αρχιερέων των διαφόρων επαρχιών αλλά τόλμησε να μεταφέρει και μεταδώσει το ευαγγέλιο του λυτρωμού του Γένους και σ' αυτούς τους αρχιερείς, που, λόγω καθηκόντων, ήταν υποχρεωμένοι να διαβιούν στο στόμα του λύκου, την Κωνσταντινούπολη, όπως στον Εφέσου Διονύσιο και τον Δέρκων Γρηγόριο. Υπάρχουν μάλιστα πολλές βάσιμες υποψίες ότι και πολλοί άλλοι αρχιερείς της Πόλεως - συνοδικοί και μη, όπως και ο ίδιος ο Οικουμενικός Πατριάρχης, δεν ήταν άμοιροι και ανίδεοι του ελπιδοφόρου μηνύματος των φιλικών.
Σχετικά ο Th. Gordon έγραψε: Δεν τολμούμε να βεβαιώσουμε πως ο Πατριάρχης και τα μέλη της Συνόδου ήταν απόλυτα αθώοι συνωμοσίας κατά του κράτους. Αντίθετα, έχομε λόγους να πιστεύουμε ότι ο Γρηγόριος γνώριζε την ύπαρξη της Εταιρείας και ότι μερικοί από τους άλλους Ιεράρχες ήταν βαθειά πλεγμένοι στις μηχανογραφίες της.
Ο δε Κ. Παπαρρηγόπουλος σημείωνε : Εντός ολίγων ενιαυτών η εταιρεία εξέτεινε τους πλοκάμους αυτής καθ' άπασαν την Ανατολήν, από των Παριστρίων ηγεμονιών μέχρι της Μάνης και από των Ιονίων νήσων μέχρι των παραλίων της Μικράς Ασίας...και επί τέλους περιέλαβε συνεργούς τους εγκριτωτάτους του έθνους άνδρας, τον Πατριάρχην Γρηγόριον, πολλούς ιεράρχας, τους Υψηλάντας...
Και ο Απ. Βακαλόπουλος αναγνώριζε: κάποια δειλή συνωμοτική κίνηση παρατηρείται, φαίνεται, και μέσα στα Πατριαρχεία. Μνημονεύεται γράμμα του μεγάλου γραμματικού του προς τον Ξάνθο.
Εξ άλλου, είναι πολύ χαρακτηριστικά τα όσα γράψει ο ίδιος ο Εμμαν. Ξάνθοςστα απομνημονεύματά του για τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε. (Ο Φιλικός Ιωάννης Φαρμάκης) διαβάς και εις Άγιον Όρος του Άθωνος προς τοις άλλοις κατήχησεν και τον αοίδιμον Πατριάρχην Γρηγόριον. Όπως δε διευκρινίζει ένας μεταγενέστερος μελετητής, ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος,: περί τα μέσα του 1818 (ενώ ο Γρηγόριος Ε, ως εξόριστος, βρισκόταν στον Άθωνα) μεταβάς εις Άγιον Όρος ο Ιωάννης Φαρμάκης ανεκοίνωσεν εις τον Πατριάρχην τα της Φιλικής Εταιρείας. Ακούσας ο Πατριάρχης έδειξε ευθύς ζωηρότατον ενθουσιασμόν υπέρ του πνεύματος αυτής. Όταν ανέπτυξεν κατήχησιν και εζήτησεν Όρκον, ο Πατριάρχης ηρνήθη ειπών: εμένα μ' έχετε που μ' έχετε και υπέδειξε ότι δεν ηδύνατο να ορκισθή ως κληρικός και ότι τοιούτος όρκος ηδύνατο να βλάψη.
     Πάνω στο θέμα αυτό ο Τρικούπης έχει τη γνώμη ότι εγνώριζε ο Πατριάρχης τα της Φιλικής Εταιρείας αλλά συνωμότης κατά της τουρκικής εξουσίας δεν ήτο.Ο Τούρκος όμως ιστορικός Σανί Ζαντέ δέχεται ότι τα σχέδια της Φ. Ε.ετηρούντο μυστικά μεταξύ Πατριαρχών, των μητροπολιτών, των παπάδων, των δημογερόντων και των προκρίτων.

Κατά συνέπεια δεν ήταν μόνο οι παραπάνω 81 αρχιερείς που μαρτυρούνται ως μέλη της Φ. Ε. αλλά ένας πολύ μεγαλύτερος αριθμός αυτών, ώστε και αν είναι υπερβολή να δεχθούμε τον ισχυρισμό του Κ. Βοβολίνη ότι ουδείς των Ελλήνων μητροπολιτών όλων των τμημάτων της χώρας έμεινεν αμύητος, νομίζω ότι δεν θα είμασταν πολύ μακριά από την αλήθεια εάν δεχόμασταν ότι η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων αρχιερέων ήταν μύστες του σκοπού και των οραματισμών της Φ. Ε. και περίμεναν με Συμεωνική αδημονία το πλήρωμα του χρόνου.
Και όταν κάποτε ευδόκησε ο Θεός να έλθει το έαρ της αναστάσεως του Γένους, οι αρχιερείς όχι μόνο δεν αντέδρασαν, αποδοκίμασαν η χλεύασαν την παλιγγενεσία, όπως διατείνονται οι κατήγοροί τους, αλλά επαναλαμβάνοντας το του Συμεών Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα, έσπευδαν αυτόβουλοι και αυτόκλητοι να ευλογήσουν και να αδράξουν οι ίδιοι, εάν οι σωματικές τους δυνάμεις το επέτρεπαν, τα όπλα ή να προσφέρουν τον εαυτόν τους εξιλαστήρια θυσία ευάρεστον ‚προκειμένου να κορεσθεί επάνω τους η μανία και η εκδικητικότατα των τυράννων.
     Έτσι π.χ. Ο καθαγιασμός της (πρώτης) επαναστατικής σημαίας (του Υψηλάντη) έγινε την 26ην Φεβρουαρίου εις την εκκλησίαν των τριών Ιεραρχών, ιερουργούντος του μητροπ. Ιασίου Βενιαμίν. Ο Ιεράρχης χωρίς να προσκληθή έσπευσεν εις την εκκλησίαν δια την εκτέλεσιν του ιερού καθήκοντος. Ο δε Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Παγκώσταςαπευθυνόμενος στους κατοίκους της Σύμης, που τον ρώτησαν τι να κάμουν, στην παρακίνηση για ξεσηκωμό, τους απάντησε: Κάτοικοι των νήσων, όσοι μένετε ακόμη υπό τον τυραννικόν ζυγόν εγέρθητε, λάβετε τα όπλα υπέρ της κοινής ελευθερίας, οι έχοντες καράβια μικρά η μεγάλα οπλίσατε αυτά και ενωθήτε με τον ελληνικόν στόλον, συγκροτουμενον υπό τας ναυτικάς δυνάμεις των Υδριωτών και Σπετζιωτών και Ψαριανών και υποσχόμενοι ελευθερίαν όλου του Αιγαίου Πελάγους.

Ο Φωτάκος έχοντας άμεση γνώση της καθόλου βιωτής και συμπεριφοράς των κληρικών, και μάλιστα των αρχιερέων, αναφωνεί: τις δύναται να κατηγορήση τοιούτον θεόπεμπτον κλήρον; και προσθέτει, οι λειτουργοί ούτοι του αληθινού θεού του Υψίστου εφρόντισαν και ετοίμασαν το Έθνος των δια να επαναστατήση, ν' αλλάξη τον δεσπότην της δουλείας του, τον κατακτητήν των εθνικών του δικαιωμάτων και τον υβριστήν της θρησκείας του και των ιερών του.
Και να ληφθεί υπόψη ότι όλη αυτή η ενθουσιαστική και μεσσιανική αποδοχή και υιοθέτηση του ελπιδοφόρου μηνύματος της Φ. Ε. γινόταν από μέρους των κατά τόπους ιεραρχών παρά τον προφανή, εξόφθαλμο και βέβαιο κίνδυνο, στον οποίο, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Περραιβός, αυτοί (μαζί με τους προεστούς) περισσότερο υπέκειντο.. .ως συνεχή σχέσιν έχοντες μετά των Τούρκων, αντιπρόσωποι όντες των επαρχιών.

     Ύστερα από όλα αυτά έχω τη γνώμη ότι το να αμφισβητήσει κάποιος την ενεργό, άμεση, υπεύθυνη και ουσιαστική συμμετοχή των αρχιερέων στη Φ. Ε. φανερώνει, αν μη τι άλλο, έλλειψη αγαθής προαιρέσεως για την εξιχνίαση της ιστορικής αλήθειας και εγωιστική έμμονή στη στείρα και παθιασμένη θέση του ου με πείσεις καν με πείσεις. Και τούτο γιατί οι αρχιερείς όχι απλώς έδωσαν και αυτοί το παρόν τους στο κάλεσμα της Φ. Ε. και εγκολπώθηκαν τους οραματισμούς για αποτίναξη του τυραννικού ζυγού με κάθε θυσία αλλ' ακόμα και τέθηκαν επικεφαλής πολλών άλλων Φιλικών και ανέλαβαν πρωταγωνιστικό ρόλο για την πραγμάτωση της εθνεγερσίας. Η ένταξη δε και σύνταξή τους στη Φ. Ε. δεν φαίνεται να έγινε ασυνείδητα ή τυχαία ούτε από παραπλάνησή τους. Η συμμετοχή τους σ' αυτή ήταν απόλυτα ενσυνείδητη και προϊόν της προσωπικής τους επιθυμίας και της ελεύθερης βουλήσεώς τους, εκφράζει δε τους μύχιους πόθους και τους οραματισμούς αυτών για ανάσταση του γένους χωρίς ίχνος ιδιοτέλειας ή καιροσκοπισμού.
Τάχθηκαν, όλοι τους, ως απλοί, πειθαρχικοί, στρατιώτες κάτω από την αόρατη (και ανύπαρκτη) ανωτάτη αρχή χωρίς να αξιώνουν ή να θέλουν να γίνουν αυτοί αρχηγοί ή έστω να πληροφορηθούν αυτή την αρχή. Γιατί ο πόθος τους δεν ήταν οι εξουσίες αλλά η λύτρωση του γένους. Όλοι τους ζούσαν όπως οι προφήτες της Π. Δ. με τη μεσσιανική ελπίδα και τον οραματισμό της ελευθερίας και σαν το δίκαιο Συμεών αναζητούσαν ανάμεσα στους συμπατριώτες τους τους νέους εκείνους φερέλπιδες Μεσσίες, που θα αναλάμβαναν να οδηγήσουν τον κατατυραννισμένο λαό του Θεού, τον καθήμενο εν σκότει και σκιά θανάτου από την κόλαση της δουλείας στον παράδεισο της ελευθερίας και του εθνικού Πάσχα.
    Αν λοιπόν, όπως θέλουν να διατείνονται όσοι αρέσκονται να λασπολογούν κατά των τότε αρχιερέων, πραγματικά οι αρχιερείς δεν ήταν υπέρ της αποτινάξεως του ζυγού των δυναστών, κι αν ήταν στα αλήθεια τουρκόφιλοι και τουρκολάτρες ή δεν ήθελαν την επανάσταση, θα τους δεχόταν οι εταίροι ως μέλη πιστά, αφοσιωμένα και έμπιστα της Εταιρείας και μάλιστα να τους εμπιστεύονται ηγετικές θέσεις και να αναδεικνύονται έφοροι των άλλων Φιλικών; Ή κι αν από προσποίηση και υποκρισία κατόρθωναν να αποσπάσουν την εμπιστοσύνη των πρωτεργατών και αρχηγών της Φ. Ε. και να διεισδύσουν μέσα σ' αυτή, δε θα τους ήταν εύκολο έπειτα να καταδώσουν όλο το δυναμικό και τα άτομα που ήταν ενεργά και δραστήρια μέλη της Φ. Ε.;
Η ιστορία όμως τίποτε τέτοιο δε μαρτυρεί. Καμιά προδοσία από μέρους των κληρικών και μάλιστα των αρχιερέων. Αν και δεν είναι γνωστό αν έδιναν το φρικτό όρκο των λαϊκών Φιλικών, όμως η διαβεβαίωση τους στην αρχιερωσύνη τους ήταν γι' αυτούς φρικωδέστερος όρκος και η αθέτηση του θα ήταν το πλέον επαχθές είδος επιορκίας.
Εάν υπήρχε και η παραμικρή, όχι απόδειξη αλλά, έστω, υποψία για προδοτική συμπεριφορά ενός και μόνου αρχιερέως, ασφαλώς οι σύγχρονοί τους ιστορικοί και απομνημονευματογράφοι θα το σημείωναν και οι πολέμιοι των αρχιερέων Κορδάτος, Σκαρίμπας κ.λπ. θα την έκαμαν βούκινο και θα την ανέμιζαν σαν την αδιαμφισβήτητη απόδειξη της τουρκοφιλίας και τουρκολατρίας αφ' ενός και της αντιδραστικότητας των αρχιερέων για ελευθερία του γένους αφ' ετέρου.
Αντίθετα η ιστορία απέδειξε περίτρανα και οι πολέμιοι με την σιωπή τους παραδέχονται ότι οι αρχιερείς αναδείχθηκαν τα πιο πιστά και αφοσιωμένα μέλη της Φιλικής Εταιρείας και χάρη στο ειδικό βάρος και υπευθυνότητα που εγγυάτο η προσωπικότητά τους κατόρθωσε η Φ. Ε. να εξαπλωθεί και να αναδειχθεί η μαμμή της Ελληνικής παλιγγενεσίας.
Αυτός ο επίτροπος της ανωτάτης αρχής της Φ. Ε., ο Αλέξανδρος Υψηλάντηςδείχνοντας το πόσο υπολόγιζε στη σύμπραξη των αρχιερέων για την προετοιμασία του αγώνα έστειλε επιστολές προς όλους τους αρχιερείς του Αιγαίου Πελάγους ως συστατικό του Φιλικού Δημ. Θέμελη. Θα το έκαμε αυτό αν δεν είχε απόλυτη εμπιστοσύνη στους αρχιερείς;
     Δίκαια λοιπόν ο Φωτάκος έγραψε ότι κανείς (από τους κληρικούς) έξω του εθνικού κλήρου δεν εβάδισεν. Τις δε δύναται να κατηγορήση τοιούτον θεόπεμπτον κλήρον; Και όμως μετά την αλλαγήν της Τουρκικής δυναστείας ό,τι θέλει κανείς λέγει κατά αδυνάτων ανθρώπων. Οι εχθροί π. χ. του Ελληνικού Έθνους και της θρησκείας του είπον πολλά εναντίον του...αλλά σφάλλουν μεγάλως εις τούτο.

Αλήθεια πόσο διαχρονικά είναι αυτά τα λόγια του Φωτάκου!

Κλείνοντας θα μπορούσε να λεχθεί ότι παρά τα κοάσματα παλαιών και νεωτέρων βατράχων αλλ' εκ τελμάτων, οι αρχιερείς υπήρξαν για τη Φ. Εταιρεία ό,τι η σπονδυλική στήλη για το ανθρώπινο σώμα.

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ: http://www.e-istoria.com/

ΠΗΓΗ:http://www.egolpion.com/