ΠΡΟΦΗΤΕΣ ΚΑΙ ΨΕΥΔΟΠΡΟΦΗΤΕΣ

ΠΡΟΦΗΤΕΣ ΚΑΙ ΨΕΥΔΟΠΡΟΦΗΤΕΣ

Κωνσταντίνου Παπαχριστοδούλου

Προέδρου του Δ.Σ. της Π.Ε.Γ.

     Είναι γνωστή η φράση του Αποστόλου Παύλου, ότι η «συντέλεια του κόσμου θα έρθει αθόρυβα, σαν τον κλέφτη μέσα στη νύχτα». Σήμερα δεν φαίνεται πολλοί να συμμερίζονται αυτή την άποψη. Οι σύγχρονοι πιστοί της εσχατολογίας θέ­λουν ο κόσμος να τελειώνει εντυπωσιακά, χολιγουντιανά, με θηριώδεις κόκκινους πλανήτες, που θα μετατρέψουν τη Γη σε μια πύρινη κόλαση και μάλιστα πολύ σύντομα... στις 21 Δεκεμβρίου του 2012. Η σχετική φημολογία κοντεύει να ξεπεράσει κι εκείνη σχετικά με τις καταστροφές, που υποτίθεται ότι θα έφερνε το 2000 ¹.

Πριν από αυτές τις αποκαλυπτικές φη­μολογίες έχουμε το προφητικό βιβλίο «Ο ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΣ ΗΛΘΕΝ» που συνέγραψε με την «βοήθεια του Θεού» ο π. Μάξιμος και κυκλοφόρησε το Πάσχα του 2006. Το βι­βλίο αυτό δεν είναι ένα συνηθισμένο βιβλί­ο... Στο βιβλίο αυτό «αποδεικνύεται πέραν πάσης αμφιβολίας» ότι «ο ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΣ γεννήθηκε το 1983 και θα εμφανιστεί το 2013 για να κυβερνήσει το κόσμο για 7 πε­ρίπου χρόνια». Αυτά διαβάζουμε στην ιστοσελίδα του π. Μάξιμου Βαρβαρή².

Μήπως όμως θέλετε κι άλλη σύγχρονη προφητεία;

«Τι έλεγαν οι Προφητείες στο Τραχώνι της Κύπρου; Τι θα γίνει το 2024; Πότε θα ξεσηκωθούν όλοι οι Έλληνες σε όλο τον κόσμο; Ποια είναι τα γεγονότα που θα συμ­βούν στο μέλλον; Πότε θα καταστραφεί η Τουρκία; Πότε θα έρθουν οι Ρώσοι μαζί με τους Κινέζους; Πότε θα πολεμήσει η Ρωσία στο πλευρό της Ελλάδας; Έχουν βγει νέες προφητείες και αν ναι, τι λένε; Αυτά είναι μόνο κάποια από τα ερωτήματα στα οποία απαντάει το νέο πακέτο του Δημοσθένη Λιακόπουλου³.

Όπως μπορεί εύκολα να αντιληφθεί κανείς η ελάχιστη ενασχόληση με την σύγχρονη εσχατολογία μπορεί να δημιουρ­γήσει πολλά προβλήματα. Στην καλύτερη περίπτωση να προκαλέσει σύγχυση με άμεσο αντίκτυπο στην καθημερινότητα του ανθρώπου. Στη χειρότερη όμως περί­πτωση μπορεί να οδηγήσει στην απαξίω­ση των ανθρώπινων σχέσεων, στην πλήρη εγκατάλειψη της οικογενειακής στέγης και της εργασίας, ακόμα και σε εγκληματικές πράξεις κατά της ζωής.

Περίπτωση χαρακτηριστική, το 1994 με τις μαζικές αυτοκτονίες των μελών τουΤάγματος του Ναού του Ηλίου.

Επίσης, η περίπτωση των μελών της ρωσικής σέκτας, «Αληθινή ρωσική ορθόδοξη εκκλησία», που από το 2007 παραμένουν κλεισμένοι σε σπήλαιο στην Πένζα της κεντρικής Ρωσίας, πιστεύοντας πως φτά­νει η συντέλεια του κόσμου. Όπως είχε γίνει γνωστό από τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης, δύο γυναίκες, που παρέμειναν επί πέντε περίπου μήνες στη σπηλιά, πέθα­ναν και ενταφιάστηκαν εκεί εξαιτίας καρ­κίνου, η μία και νηστείας η δεύτερη. Και ενώ περίπου 24 μέλη της αίρεσης έχουν εγκαταλείψει οικειοθελώς το σπήλαιο, 11 περίπου άτομα παρέμεναν μέσα μέχρι πρόσφατα, παρά τις προσπάθειες των αρ­χών, ενώ όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ο εκπρόσωπος του κυβερνήτη της Πένζα, «οι διαπραγματεύσεις έχουν παγώσει, γιατί τα μέλη της αίρεσης τηρούν τον όρκο της σιωπής»⁴.

Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να απαριθμή­σει κανείς άλλα παραδείγματα προκει­μένου να καταδειχθεί η σύγχυση και ο εμπαιγμός της ανθρώπινης ψυχής από τους επίδοξους προφήτες. Όπως όμως θα αναλύσουμε, η «προφητεία» έχει ποικίλες εκφάνσεις και δεν περιορίζεται μόνο στην εσχατολογία.

Είναι γνωστό ότι ζούμε στην εποχή των Μέσων και της πληροφορίας. Τόση μάλιστα πληροφορία που αδυνατεί ο αν­θρώπινος νους να την επεξεργαστεί και να καταλήξει σε σωστά συμπεράσματα. Ο αγχώδης τρόπος ζωής και η ξερή πνευ­ματικά βιωτή μας, αποτελούν το καλύτε­ρο υπόβαθρο για να καρπίσει κάθε ζιζά­νιο που θα πέσει. Ο σημερινός άνθρωπος επιζητά τις εύκολες και ανέξοδες λύσεις στα προβλήματά του ενώ προσπαθεί να δώσει νόημα στη ζωή του μέσα από κάθε είδους μεταφυσικές αναζητήσεις και πρα­κτικές.

Η πλέον σαγηνευτική μεταφυσική ενασχόληση για τον άνθρωπο ήταν πάντοτε η «μελλοντολογία». Η αγωνία για τα μέλ­λοντα και γενικά για τα έσχατα πάντα δημιουργούσε πέπλο σαγήνης και μυστη­ρίου και έντονη τάση για ανακαλύψεις και αποκαλύψεις.

Για την Εκκλησία, ο προφητικός λόγος δεν είναι κάτι άγνωστο· αντιθέτως. Η επέμβαση του Θεού στην ιστορία έγινε με πολλούς τρόπους, μεταξύ των οποίων και με τον προφητικό λόγο. Οι Προφήτες υπήρξαν βασικά όργανα στο σχέδιο του Θεού για την σωτηρία του ανθρωπίνου γένους, κατά την εποχή της Παλαιάς Διαθήκης κυρίως, λιγότερο κατά την περίοδο της Καινής, και σπανιότατα στην σημερινή εποχή.

Η εσχατολογία των Προφητών της Π. Δ. αφορούσε στο πρόσωπο και την έλευση του Ιησού Χριστού, την πρώτη παρουσία στην ιστορία, ενώ ο προφητικός λόγος στην Κ.Δ. συνδέεται με τα έσχατα, την Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου και την τε­λική κρίση.

Στην πορεία του ανθρωπίνου γένους όμως προς τα έσχατα και στη σχέση με­ταξύ Θεού και ανθρώπων πάντοτε παρεμ­βάλλονταν πλείστα όσα ζιζάνια. Το πρόβλημα δημιουργούσε ανέκαθεν η ανθρώπινη αυθαίρετη παρέμβαση. Όταν δηλαδή ο άνθρωπος, καθοδηγούμενος από τις μεθοδείες του «πονηρού», αλλά και από διάθεση άκρατου εγωισμού θέλησε να υπο­κύψει στην απολυτοποίηση νόθων πνευμα­τικών εμπειριών ή ακόμα και ηθελημένα να παραπλανήσει τους ανθρώπους προς ίδιον όφελος.

Προφήτες και ψευδοπροφήτες στην Π. Δ.

Το ένα τρίτο των βιβλίων της Π.Δ. αφο­ρά στους προφήτες. Η διάκριση δε μεταξύ μεγάλων και μικρών έχει να κάνει με το μέ­γεθος του βιβλίου καθενός ξεχωριστά και δεν σχετίζεται με την αξία του προφήτη.

Η προφητική δράση εκδηλωνόταν με τρεις τρόπους βασισμένους πάντοτε σε Θεία εντολή: α) Συνηθέστερα δια του προ­φορικού λόγου, β) δια συμβολικών πράξε­ων και γ) δια συγγραφών.

Η προφητεία των μελλόντων να συμ­βούν ήταν μία μόνο πτυχή του γενικού έργου των προφητών. Κυρίως οι προφήτες ερμήνευαν τις σύγχρονες καταστάσεις και τα σύγχρονα γεγονότα με βάση τον λόγο του Θεού, με τη στάση των ανθρώπων έναντι του λόγου του Θεού και τους καλού­σαν να συνέλθουν και να επιστρέψουν από την αποστασία στην πίστη και την υπακοή στον Θεό⁵.

Οι προφήτες στην Π. Δ. κατά κύριο λόγο προφήτευαν την έλευση του Μεσσία. Και μάλιστα με τέτοιο ρεαλισμό και λεπτομέ­ρεια ώστε ο Ίδιος ο Ιησούς Χριστός πολλές φορές να αναφέρεται στους λόγους των προφητών περί του προσώπου Του για να καταδείξει στους Ιουδαίους την εκπλήρωση των προφητικών λόγων.

Ήδη από την εποχή της Παλαιάς Δια­θήκης γίνεται διάκριση μεταξύ των προφη­τών και των ψευδοπροφητών.

Η ονομασία Προφήτης δεν σημαίνει μόνο εκείνον που προφητεύει τα μέλλον­τα, αλλά εκείνον που μιλάει αντί κάποιου άλλου. Προφήτης, λοιπόν, του Θεού είναι εκείνος που μιλάει εξ ονόματος του Θε­ού και για τον Θεό. Το έργο του προφήτη της Παλαιάς Διαθήκης είναι να κηρύξει το λόγο του Θεού στους ανθρώπους, να αποκαλύψει το θέλημά Του και να αναγ­γείλει σ' αυτούς εκείνα που πρόκειται να συμβούν⁶.

Ας δούμε όμως επιγραμματικά ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που καθιε­ρώνουν κάποιο πρόσωπο ως προφήτη:

1 Η άνωθεν κλήση.

Ο τίτλος του προφήτη δόθηκε στον Αβραάμ ^{(Γέν. 20, 7)}, ενώ ο Μωυσής φέρεται ως «η πηγή της προφητείας» ^{(Εξ. 7, 1 Αρ. 11, 1725)}. Μετά το τέλος της εποχής των Κριτών εμφανίζονται ξαφνικά ομάδες «υι­ών των προφητών» ^{(Α Βασ. 10, 5)}. Με την εμφάνισή τους, καθιερώνεται η λέξη nabi («κεκλημένος»). Παράλληλα παραμένουν όμως και οι παλιοί τίτλοι όπως «ο βλέπων» ^{(Α Βασ. 9, 9)}, «ο ορών» ^{(Αμ. 7, 12)}, «άνθρω­πος του Θεού» ^{(Α Βασ. 9, 7)}.

2 Ο προφήτης «διάκονος» της κοινότητας.

Βασιλέας, ιερέας και προφήτης είναι για μακρύ χρονικό διάστημα οι τρεις πόλοι της κοινωνίας του Ισραήλ αρκετά διαφο­ρετικοί, ώστε κάποτε να είναι ανταγωνιστι­κοί, απαραίτητοι συνήθως ο καθένας για τους άλλους.

3 Υπόδειγμα ζωής αλλά και κακοπαθείας.

Οι προφήτες διάγουν βίο ενάρετο, και ενίοτε δοκιμάζονται για την αγάπη του Κυρίου: «υπόδειγμα λάβετε, αδελφοί, της κακοπαθείας και της μακροθυμίας τους προφήτας, οι ελάλησαν τω ονόματι Κυρί­ου». ^{(καθολ. Έπ. Ιακώβου 5, 10).}

Αλλά το πλέον ουσιώδες γνώρισμα των πραγματικών προφητών της Π. Δ., με βάση το οποίο και αυτοί διαχώριζαν εαυτούς από τους ψευδοπροφήτες, ήταν ησαφής και βέβαιη συνείδηση περί της προφητικής τους κλήσεως, η ακράδαντη πε­ποίθηση ότι δεν λαλούν εξ εαυτών αλλά οδηγούμενοι από το Πνεύμα του Θεού, ότι διερμηνεύουν τις αποκαλυπτόμενες προς αυτούς Θείες βουλές, με άλλα λόγια, ότι αποτελούσαν οιονεί στόματα του Θεού, εν αντιθέσει προς τους ψευδοπροφήτες που «προφήτευον από καρδίας αυτών» ^{(Ιεζ. 13, 3)7}.

Ως φαίνεται οι κανονικοί προφήτες του Θεού υπέφεραν από τους λεγόμενους ψευδοπροφήτες οι οποίοι μάλλον εξαπατούσαν το λαό και δημιουργούσαν σύγχυση και πολλά προβλήματα. Μάλιστα ο προ­φήτης Ιερεμίας στο 23^ο κεφ. του βιβλίου του αναφέρεται με πολύ σκληρά λόγια στουςψευδοπροφητες:

«περί των προφητών η καρδία μου εντός μου είναι συντετριμένη, είμαι ως άνθρω­πος μεθυσμένος... Εις τους προφήτας της Σαμαρείας είδον προσβλητικόν πράγμα. Προεφήτευσαν δια τον Βάαλ και παρεπλάνησαν τον λαόν μου Ισραήλ. Άλλ' είδον τους προφήτας της Ιερουσα­λήμ είδον φρικτόν πράγμα. Μοιχεύουν και περιπατούν εις τα ψεύδη, ενισχύουν τας χείρας των κακοποιών ώστε ουδείς επι­στρέφει από τας πονηράς οδούς του» ^{(Ιερ. 23, 9).}

Ούτω λέγει ο Κύριος των δυνάμεων: «μη υπακούετε εις τους λόγους των προφητών, οι οποίοι προφητεύουν προς εσάς. Σάς γε­μίζουν με ματαίας ελπίδας, εξαγγέλλουν οράσεις από την ιδικήν των σκέψιν, όχι από το στόμα Κυρίου...^{(Ιερ. 23,16)}. Δεν έστειλα τους προφήτας αυτούς, και όμως έτρεξαν. Δεν ομίλησα εις αυτούς, και όμως προεφή­τευσαν⁸» ^{(Ιερ. 23, 21)}.

Και συνεχίζει ο προφήτης Ιερεμίας τον λόγο του Κυρίου, εκθέτοντας πλέον το γε­γονός της νόθας πνευματικής εμπειρίας:

«Ήκουσα όσα λέγουν οι προφήται, οι οποίοι προφητεύουν ψεύδη, οι οποίοι προ­φητεύουν παραισθήσεις της καρδίας των, διαλογιζόμενοι να κάμουν τον λαόν μου να λησμονήσει το όνομά μου δια των ενυπνίων των, τα οποία διηγούνται ο εις εις τον άλλον, όπως οι πατέρες των ελησμόνησαν το όνομά μου χάριν του Βάαλ» ^{(Ιερ. 23, 25-27)}.

Εδώ βρίσκεται και το σημείο καμπής όσον αφορά στην κύρια αιτία που οδηγεί κάποιον να υποκαταστήσει τον αληθινό προφήτη. Πρόκειται για τηναπολυτοποίηση της εμπειρίας. Κάθε λογής πνευματική εμπειρία. Βέβαια το βασικό γνώρισμα των ψευδοπροφητών είναι ο αφ' εαυτού λόγος. Αυτός μπορεί να προκύπτει από δύο βασι­κές αιτίες:

α) Την εκμετάλλευση μιας νόθας πνευματικής ή δαιμονικής εμπειρίας ή β) την ηθελημένη εν γνώσει του ψευδοπροφήτη εξαπάτηση των ανθρώπων. Και οι δύο αιτίες είναι εξίσου επικίνδυνες διότι μπορεί να οδη­γήσουν το θύμα του ψευδοπροφήτη σε σω­ματική ή ψυχική διαταραχή και απώλεια.

Όσον αφορά στις εμπειρίες αυτές δεν μπορεί όλες να είναι γνήσιες. Όμως, ούτε και όλες οι μη γνήσιες εμπειρίες οφείλουν την ύπαρξή τους στο πνεύμα της πλάνης. Εμπειρίες μπορεί να έχουν την προέλευσή τους στο Θεό, μπορεί να είναι σατανικής προελεύσεως, μπορεί όμως να είναι και αποτέλεσμαυποκειμενικών και φυσικών καταστάσεων⁹.

Στην Π. Δ. το κριτήριο της γνησιότητας είναι απόλυτο. Τους κανόνες έθεσε ο Ίδιος ο Θεός δια του Μωυσέως:

«Ο προφήτης όμως ο οποίος τολμά να μεταδώσει λόγον εν ονόματι μου, τον οποί­ον εγώ δεν διέταξα να μεταδώση ή όποιος ομιλεί εν ονόματι ξένων θεών, ο προφήτης αυτός πρέπει να θανατωθή... Και εάν είπης εις τον εαυτόν σου "πως θα καταλάβωμεν ότι ο λόγος δεν προέρχεται από τον Κύριον;" εάν ο λόγος, τον οποίον θα μετα­δώση ο προφήτης εν ονόματι του Κυρίου, δεν πραγματοποιηθεί ή επαληθευθή, ού­τος είναι ο λόγος, ο οποίος δεν προέρχεται από τον Κύριον, ο προφήτης είπεν αυτόν εξ αλαζονείας. Μη τον φοβηθήτε» ^{(Δευτ. ΙΗ 20-21)10}.

Εδώ προβάλλεται μία ακόμη αιτία που οδηγεί κάποιους ανθρώπους στην ψευδοπροφητεία. Είναι η αλαζονεία και κατ' έπέκτασιν η υπερηφάνεια. Όταν ο άνθρωπος νομίσει ότι άρχισε να συνομιλεί με τους αγίους και τους αγγέλους τότε είναι πολύ εύκολο να πέσει σε πλάνη και τότε να αρχί­σει τα «σημεία» και τις «προφητείες».

Β. Προφήτες και ψευδοπροφήτες στην Καινή Διαθήκη

Ο κατ' εξοχήν προφήτης της Κ. Δ. είναι ο Ιωάννης. Αποτελεί θα λέγαμε τον τελευ­ταίο Μεσσιανικό προφήτη και τον κορυ­φαίο. Αυτό διότι ο Ιωάννης είχε το ξεχωρι­στό προνόμιο να συναντηθεί με τον Ιησού Χριστό και μάλιστα να Τον βαπτίσει.

Ο ίδιος ο Ιησούς μιλάει πολλές φορές για τον Ιωάννη και εξαίρει το πρόσωπο του:

«Αλλά τι εβγήκατε να ιδείτε; Προφήτην; Ναι σάς λέγω και περισσότερον από προφήτη. Οι άλλοι προφήται προ αιώνων εκήρυξαν τον Μεσσίαν, άλλ' ο Ιωάννης προ­ηγείται αμέσως προ αυτού δια να του πα­ρασκευάσει τας οδούς... σάς διαβεβαιώ ότι ανώτερος από τον Ιωάννην τον Βαπτιστήν δεν έχει παρουσιασθή μεταξύ των ανθρώ­πων, που έχουν γεννηθή από γυναίκας» ^{Ματθ. ΙΑ, 9}.

Βέβαια ο Ιωάννης ήταν ο έσχατος των Μεσσιανικών προφητών αλλά όχι και ο τελευταίος προφήτης. Ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός προφητεύει πολλές φορές τα μέλ­λοντα, όχι μόνο σε ό,τι αφορά τον λαό του Ισραήλ, αλλά αποκαλύπτει στον άνθρωπο τα έσχατα. Την Δευτέρα Παρουσία και την τελική κρίση του κόσμου. Μάλιστα οι αναφορές του Κυρίου στη Δευτέρα Παρουσία γίνονται ευθέως αλλά και δια παραβολών. Αποτελεί δε κεντρικό σημείο αναφοράς των κηρυγμάτων Του. Σημαντική όμως παράμε­τρος του εσχατολογικού κηρύγματος ήταν η βεβαιότητα της τελικής κρίσεως αλλά όχι ο χρόνος της Δευτέρας Παρουσίας. Σ' αυτό το θέμα ο Ιησούς ήταν κατηγορηματικός:

«Δια την ημέραν δε εκείνην και την ώραν, κανείς δεν ξέρει τίποτε ούτε οι άγ­γελοι των ουρανών παρά μόνον ο πατέρας μου» ^{(Ματθ. ΚΑ 36)}. Αντιθέτως ο Κύριος μιλάει για τα «ση­μεία των καιρών» τα οποία θα προηγη­θούν της Δευτέρας Παρουσίας και είναι:

1 Η κήρυξη του Ευαγγελίου σε όλο τον κόσμο.

«Και κηρυχθήσεται τούτο το Εύαγγέλιον της Βασιλείας εν όλη τη οικουμένη εις μαρ­τύρων πάσι τοις έθνεσι και τότε ήξει το τέλος» ^{(Ματθ. ΚΔ 14)}.

2 Η επιστροφή του Ισραήλ στην χριστιανική πίστη.

Ο Απ. Παύλος μας αποκαλύπτει στην προς Ρωμαίους επιστολή του ότι όταν «το πλήρωμα των εθνών εισήχθη» δηλ. μετά από τον καθωρισμένο αριθμό των εθνικών που θα εισέλθουν στην Βασιλεία του Θεού, τότε, «πας Ισραήλ σωθήσεται» ^{(Ρωμ. ΙΑ 25-32)}. Ένας υπαινιγμός του Κυρί­ου πάνω σ' αυτό το σημείο είναι το εδάφ. Λουκ. ΙΓ' 35. «Σάς λέγω ότι δεν θα με ιδεί­τε έως ότου έλθη ο καιρός που θα πήτε: Ευλογημένος εκείνος που έρχεται εις το όνομα Κυρίου».

3 Τις παραμονές της Δευτέρας Παρου­σίας θα σημειωθεί μεγάλη αποστασία

Θα την προκαλέσουν ψευδοπροφήται που «πολλούς πλανήσουσιν» ^{(Ματθ. ΚΔ' 4, 5)}.

4. Η εμφάνιση του Αντίχριστου.

Αυτή θα είναι το αποκορύφωμα της αποστασίας και ηθικής αθλιότητος. Μετά την αποστασία, σημειώνει ο Απ. Παύλος, θα «αποκαλυφθή ο άνθρωπος της αμαρ­τίας, ο υιός της απώλειας, ο αντικείμενος και υπεραιρόμενος επί πάντα λεγόμενον Θεόν ή σέβασμα, ώστε αυτόν εις τον ναόν του Θεού ως θεόν καθίσαι, αποδεικνύντα εαυτόν ότι εστί Θεός... ου έστιν η παρουσία κατ' ενέργειαν του Σατανά εν πάση δυνά­μει και σημείοις και τέρασι ψεύδους...» ^{(Β' Θεσ.Β' 3-12)}.

Το μοναδικό προφητικό βιβλίο της Κ. Δ. είναι και το τελευταίο. Η «Αποκάλυψη» του Ιωάννου. Σ' αυτό το δύσκολο και τα­λαιπωρημένο από τους ψευδοπροφήτες βι­βλίο παρουσιάζεται, με συμβολικό τρόπο, η προ της Δευτέρας Παρουσίας προετοι­μασία του κόσμου, της Εκκλησίας και του ανθρώπου, τα δεινά και οι δοκιμασίες των εν αποστασία χριστιανών, η έλευση του Αντίχριστου, η έλευση του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, η τελική κρίση και τέλος η δόξα του «Αρνίου».

Αποτελεί αγαπημένη ενασχόληση κά­θε επίδοξου «προφήτη» της σύγχρονης εποχής να προσπαθεί να ερμηνεύσει το κείμενο της Αποκάλυψης και να ταυτίσει τα γραφόμενα του Ιωάννου με σύγχρονα πρόσωπα ή γεγονότα. Είναι γεγονός ότι το εν λόγω βιβλίο εξάπτει τη φαντασία του ανθρώπου και προκαλεί την αγωνία για τα έσχατα. Η ύπαρξη και μόνο του βιβλίου της Αποκάλυψης δίνει πρόσφο­ρο έδαφος στον καθένα που θα ήθελε να εκμεταλλευτεί τα πνευματικά κενά του σύγχρονου άνθρωπου, να δημιουργήσει το κατάλληλο κλίμα για κάθε είδους μεταφυ­σική ανοησία: Αποκαλυπτικές ομάδες που αναμένουν τη Δευτέρα παρουσία, ψευδοδιδάσκαλοι και ψευδοπροφήτες, ευφάνταστα βιβλία που δίνουν εξαιρετικά σενάρια για αντίστοιχες ταινίες κ.ο.κ.

Στον πειρασμό της ερμηνευτικής προ­σέγγισης του βιβλίου της Αποκάλυψης δεν είναι και λίγοι αυτοί που υποκύπτουν ακόμα και μέσα στο χώρο της Εκκλησίας. Η επικρεμάμενη σπάθη των δεινών, όπως αυτά περιγράφονται εντός του βιβλίου, αποτελεί πρώτης τάξεως όργανο χειραγώ­γησης των απλών και πιστών χριστιανών. Χωρίς να επεκταθούμε περισσότερο στο θέμα, σίγουρα η προσέγγιση της Αποκά­λυψης χρειάζεται άλλα κριτήρια. Διάκριση κυρίως και αγιοπνευματική χάρη.

Γ. Σύγχρονοι προφήτες και ψευδοπροφήτες.

Έχουμε κάνει ήδη αναφορά σε σύγχρο­νες εσχατολογικές προφητείες ηπλειονο­ψηφία των οποίων κινείται στο χώρο της απάτης και θα ήταν ματαιοπονία να γίνει λεπτομερής αναφορά σε όλες τις παραθρησκευτικές ομάδες ή τα πρόσωπα που χρησιμοποιούν την «προφητεία» ως μέσον προκειμένου να παγιδεύσουν τα θύματά τους. Θα περιοριστούμε όμως σε κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις:

1. Η πλέον γνωστή ομάδα που χρησι­μοποιεί την προφητεία και μάλιστα σε υπέρτατο βαθμό είναι οι «Μάρτυρες του Ιεχωβά». Η εταιρία «Σκοπιά», ο «πιστός και φρόνιμος δούλος», που διοικεί τις ανά τον κόσμο ομάδες, διατείνεται ότι υπάρχει μία προφητική τάξη Χριστιανών μεταξύ των  (144.000), η οποία στο άγγελμά της που προέρχεται από την Αγία Γραφή, κα­λεί όλους τους οπαδούς της να δεχθούν ό,τι αναγγέλλει η τάξη αυτή, όχι ως λόγο ανθρώπων, αλλά ως λόγο Θεού. Αυτοπροβάλλεται, ως ο Ιερεμίας της Παλαιάς Δια­θήκης. Είναι όμως γνωστό σε όλους, πως οτιδήποτε έχει προφητεύσει αυτή η ομάδα δεν έχει εκπληρωθεί.¹² Είναι δυνατόν λοι­πόν να διατείνεται η εταιρία ότι αποτελεί το κανάλι, τον αγωγό μέσα από τον οποίο ο Θεός διοχετεύει το λόγο του και ο λόγος αυτός να μην εκπληρώνεται; Άρα η εται­ρία, με βάση όσα έχουμε ύπ' όψιν από την Π. Δ. δεν είναι ο προφήτης του Θεού αλλά μεγάλος ψευδοπροφήτης.

2. Οι Πεντηκοστιανοί αποτελούν επίσης έναν άλλο κλάδο ομάδων πουαπολυτοποιούν την προφητεία ως αποδεικτικό μά­λιστα στοιχείο ότι φέρουν το Άγιο Πνεύμα. Όμως, η αγία Γραφή δίνει τον κανόνα για το ποιος είναι αληθινός προφήτης. Ακόμα και αν λαλήσει κάποιος «εν τω ονόματι Κυρίου», και ο λόγος του «δεν γίνη ού­τε συμβή», τότε και πάλι αποδεικνύεταιψευδοπροφήτης ^{(Δευτερ. ΙΗ' 20-22)}. Αυτό τον κανόνα δεν φαίνεται να τον σέβεται η «Ελευθέρα Αποστολική Εκκλησία της Πεντηκοστής», γιατί ο αρχηγός της, κ. Λού­ης Φέγγος, προτρέπει τους πιστούς να προφητεύσουν, δηλαδή να μιλούν στο όνομα του Κυρίου, ακόμα και αν «λαλούν λόγον» τον οποίο «δεν έλάλησε σ' αυτούς ο Κύ­ριος». Έτσι στο κήρυγμα της 27/7/82 ανέφε­ρε: «Μη σταματάτε να προφητεύετε έστω και να σ' ελέγξει ένας και να σου πει... δεν τοπες καλά. Δεν πειράζει, και μείς δεν τα λέμε και πολύ καλά πολλές φορές». «Εγώ ακούω το μαγνητόφωνο καμιά φορά... να δω πως τα είπα. Ω, τι λες τώρα εκεί πέρα, λέω, τι είναι αυτό το πράγμα που λες! Τον βρίζω τον εαυτό μου, έτσι δεν είναι, άλλά μ' αυτό τον διορθώνω, έτσι δεν είναι;»¹³.

Με βάση τα λόγια του Λ. Φέγγου συμ­περαίνει κανείς ότι πολλές φορές από το στόμα των πεντηκοστιανών εκτός από τις ακατάληπτες λέξεις της γλωσσολαλιάς βγαίνουν και λόγοι, τάχα Κυρίου, που δεν επαληθεύονται. Αλλά και τα λίγα που λέ­νε λάθος «εν τω ονόματι Κυρίου», φτάνουν για να αποδειχθούν ψευδοπροφήτες.

Είναι γεγονός ότι η προφητεία αποτε­λούσε ένα από τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος στους πιστούς κατά τους πρώ­τους χριστιανικούς χρόνους. Το χάρισμα όμως αυτό όπως και η γλωσσολαλιά ήταν υπαρκτό στην αρχαία Εκκλησία και εξυ­πηρετούσε τη διάδοση του Ευαγγελίου στους εθνικούς.

3. Οι Ομάδες της «Νέας εποχής» μπορεί να μην χρησιμοποιούν τον όρο προφήτης και προφητεία με την στενή θρησκευτική έννοια, επιδίδονται όμως, με διάφορα μέ­σα, σε κάθε λογής μεταφυσικές μελλοντολογικές προβλέψεις: Μαντείες διάφορες, Πνευματισμός, Μέντιουμ, Ταρώ, Αστρολο­γικές προβλέψεις. Για κάθε μία από αυτές τις πρακτικές μπορεί να χρειαστεί ιδιαίτε­ρη ανάλυση. Θα περιοριστούμε γι' αυτό σε επιγραμματικές επισημάνσεις.

Είναι πολύ γνωστό το περιστατικό από τις Πράξεις των αποστόλων κατά το οποίο ο Παύλος συναντά μία μικρή κοπέ­λα που κατέχονταν από μαντικό πονηρό πνεύμα:

«Καθώς επηγαίναμεν εις τον τόπον της προσευχής μας συνήντησε κάποια υπηρέ­τρια που είχε πνεύμα μαντικόν, και με την μαντείαν έφερνε πολλά κέρδη εις τους κυ­ρίους της. Αυτή ακολουθούσε τον Παύλον και εμάς και εφώναζε, «Αυτοί οι άνθρωποι είναι δούλοι του Θεού του Υψίστου, και σας αναγγέλουν τον δρόμο της σωτηρίας». Αυ­τό το έκανε πολλές ημέρες. Ο Παύλος ήτο πολύ αγανακτισμένος και στραφείς είπε προς το πνεύμα, «Σε διατάσσω εις το όνομα του Ιησού Χριστού να βγεις από αυτήν». Και εκείνην την στιγμήν εβγηκε».^{(Πράξ. ΙΣΤ' 16-18)}.¹⁴

Μερικές παρατηρήσεις επί της περικο­πής:

α) Από την περιγραφή γίνεται απολύ­τως σαφές, ότι μαντεία έκανε το πονηρό πνεύμα του Πύθωνος και όχι η νεαρή κο­πέλα άφ' εαυτής.

β) Το αποτέλεσμα της μαντείας ήταν όχι η ωφέλεια των ανθρώπων αλλά η απόδοση χρημάτων οικονομικού κέρδους δηλαδή σ' αυτούς που εκμεταλλεύονταν την άτυχη κοπέλα. Μήπως σήμερα και πάντοτε ο σκοπός αυτών που συνήθως παραπλανούν με τις μαντείες τους και τις ψευδοπροφητείες τους δεν είναι η στυ­γνή εκμετάλλευση των θυμάτων τους και ο προσπορισμός αθέμιτων περιουσιακών στοιχείων;

γ) Τα πονηρά πνεύματα μετέρχονται κάθε μέθοδο προκειμένου να παραπλα­νήσουν τον άνθρωπο και να επιτύχουν το σκοπό τους που είναι η απώλεια της αν­θρώπινης ψυχής. Στην περικοπή το πονηρό πνεύμα δεν διστάζει να επαινεί και να επευφημεί τους Αποστόλους ως «δούλους του Θεού». Ως είναι γνωστόν οι δαίμονες έχουν τη δύναμη να μεταμορφώνονται ακόμη και σε αγγέλους φωτόςπροκειμένου να παρα­πλανήσουν ακόμη και τους μεγαλύτερους ασκητές.

δ) Αυτό όμως που δεν αντέχουν είναι η ομολογία πίστεως στον Ιησού Χριστό και η προσκύνηση του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Γι' αυτό η πλέον σωστή και ενδεδειγμένη μέθοδος είναι αυτή που μας προτείνει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης στην Α' Επιστολή του:

«Αγαπητοί, μη παντί πνεύματι πιστεύετε, αλλά δοκιμάζετε τα πνεύματα ει εκ του Θε­ού εστίν, ότι πολλοί ψευδοπροφήται εξεληλύθασιν εις τον κόσμον.^{(Α'Ιωαν. ΔΙ).}

Άρα η ύπαρξη ενός πονηρού πνεύματος αποτελεί ταυτόχρονα και την απόδειξη ότι ο φερόμενος ως προφήτης, μάντης, μάγος κ.ο.κ. είναι Ψευδοπροφήτης.

ε) Από την περικοπή των Πράξεων επισυνάγεται και το τελευταίο συμπέρασμα. Ότι ενώπιον της χρήσης και του ονόμα­τος μόνον του Ιησού Χριστού τα δαιμόνια φρίττουν και εξαφανίζονται. Ο Απόστο­λος Παύλος δεν υποκύπτει στις κολακείες του πονηρού πνεύματος. Το διατάσσει, στο όνομα του Χριστού, να βγει από την κοπέ­λα και βέβαια αυτό αμέσως εξέρχεται.

4. Ένα άλλο είδος μελλοντολογίας και κατ' επέκτασιν «προφητείας», είναι και οι Αστρολογικές προβλέψεις. Από αρχαιοτά­των χρόνων οι άνθρωποι σαγηνεύονταν από τον ουρανό και τις κινήσεις των άπει­ρων αστεριών. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα οι αρχαίοι λαοί να αποδώσουν στα ουράνια σώματα υπερφυσικές δυνάμεις οι όποιες, κατ' αυτούς, καθόριζαν το παρόν και το μέλλον των ανθρώπων. Σήμερα, μετά από χιλιάδες χρόνια, πλήθος αστρολόγων επι­δίδονται σε προβλέψεις που κρίνουν ακόμη και αποφάσεις αρχηγών κρατών. Ο άν­θρωπος που δεν έχει ένα σταθερό σημείο αναφοράς, μια αξία ζωής και βρίσκεται μα­κριά από την πνευματική καθοδήγηση της Εκκλησίας ψάχνει απελπισμένα να στηρι­χθεί σε κάθε είδους προβλέψεις που αφο­ρούν το μέλλον του. Δυστυχώς υπάρχουν πολλοί άνθρωποι σήμερα που βρίσκονται σε πνευματικό τέλμα και έτσι οι κάθε λο­γής αστρολόγοι κάνουν χρυσές δουλειές.

Δεν υπάρχει σήμερα τηλεοπτική εκπομ­πή κυρίως της πρωινής ζώνης ή περιοδικό ποικίλης ύλης, που να μην έχει αστρολογι­κές προβλέψεις. Μάλιστα μας χρυσώνουν το χάπι λέγοντας ότι ο τρόπος που δια­βάζουν τους αστρολογικούς χάρτες είναι απολύτως επιστημονικός, με χρήση πλέον ηλεκτρονικών υπολογιστών κ.ο.κ.

Δύο μόνο επιχειρήματα από τα πολλά για την απόδειξη του αβάσιμου των αστρο­λογικών προβλέψεων:

1. πως είναι δυνατόν η ανθρώπινη ζωή να επηρεάζεται από έναν μόνο, απόλυτα συγκεκριμένο αστρικό σχηματισμό, όταν κάθε στιγμή στον ουράνιο θόλο βρίσκονται δισεκατομμύρια δισεκατομμυρίων άστρα;

2. πως είναι δυνατόν να δίδονται χαρα­κτηριστικά στον άνθρωπο με βάση το ζώ­διο του π.χ. η εκδικητικότητα όταν είναι σκορπιός στηριζόμενοι σε μια απολύτως υποκειμενική άποψη των αρχαίων Ελλή­νων που φαντάστηκαν απλώς ότι συγκε­κριμένος αστερισμός στον ουρανό είχε το σχήμα του σκορπιού; Οι κινέζοι που συνέ­δεσαν τους αστερισμούς με άλλα ζώα προ­φανώς αποδίδουν άλλα χαρακτηριστικά στον ίδιο άνθρωπο.

Είναι γεγονός ότι μπορεί κανείς να αναφερθεί σε άπειρα επιχειρήματα που καταρ­ρίπτουν το αστρολογικό οικοδόμημα. Αυτό όμως που πρέπει να έχουν ύπ' όψιν κυρίως οι χριστιανοί είναι ένα: Η αστρολογία όταν έχει να αντιμετωπίσει τα λογικά επιχειρή­ματα της επιστήμης και τις αιτιάσεις της κοινής λογικής απαντά ότι έχει μεταφυσι­κή διάσταση. Άρα παραδέχεται ότι η βάση πάνω στην οποία κινείται και οι μεθοδολο­γία της είναι θρησκευτικής τάξεως. Φυσικά ένας συνειδητοποιημένος χριστιανός δεν αφήνει τη ζωή του έρμαιο στις κινήσεις των άστρων. Έχει απόλυτη εμπιστοσύνη στη χάρη και την πρόνοια του Θεού και προσπαθεί μέσα από πνευματική και σω­ματική άσκηση να προκόψει προς όφελος του ιδίου και των αδελφών του.

Υπάρχουν προφήτες σήμερα;

Μετά από την περιπλάνηση μας στην ιστορία του προφητικού λόγου αλλά και την ψηλάφηση του φαινομένου των ψευδοπροφητών προκύπτει αβίαστα το ερώτημα. Υπάρχουν σήμερα αληθινοί προφήτες;

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς διδάσκει, ότι όπως οι Προφήτες στην Παλαιά Δια­θήκη έβλεπαν την πρώτη παρουσία του Χριστού, την ενανθρώπησή Του, και προε­τοίμαζαν τον λαό για την συνάντηση μαζί Του, έτσι και οι Προφήτες στην Καινή Δια­θήκη, οι θεούμενοι και θεόπτες άγιοι, βλέπουν την Βασιλεία του Θεού, την Δευτέρα έλευση του Χριστού με όλη Του την δόξα και καθοδηγούν τον λαό προς την κατεύ­θυνση αυτή.¹⁵

Με βάση αυτό το πλαίσιο και αν λάβου­με ύπ' όψιν ότι και ο σύγχρονος κόσμος αποτελεί προέκταση της Κ.Δ. σίγουρα ο Θεός επιτρέπει την παρουσία και σήμερα άγιων και προφητών με την ευρύτερη έν­νοια.

Σίγουρα όλοι γνωρίζουν ως ιδιαίτερα αγιασμένες και φωτισμένες προσωπικό­τητες τον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό και τον π. Παΐσιο. Και οι δύο, ο πρώτος έζησε τον 17^ο αιώνα και ο δεύτερος τον 20°, εκτός από άγιες μορφές που διακρίθηκαν για τον ενάρετο βίο τους έκαναν πολλές προφη­τείες που αφορούσαν θέματα της ανθρώ­πινης ζωής αλλά και προφητείες που αφο­ρούσαν την πορεία του Ελληνικού έθνους μέσα στο σύγχρονο κόσμο.

Σ' αυτό το σημείο χρειάζεται να προβού­με σε μερικές παρατηρήσεις και διευκρινή­σεις:

α) Όσον αφορά τη δράση του αγίου Κοσμά του Αιτωλού ο αντικειμενικός του σκοπός ήταν να αφυπνίσει τους σκλαβω­μένους Έλληνες, να διατηρήσειάσβεστη τη φλόγα της πίστεως στο Χριστό και με όχημα την ελληνική παιδεία να αναβι­βάσει το ελληνικό έθνος στο ύψος που από αρχαιοτάτων χρόνων το είχε τοπο­θετήσει η ιστορία. Σήμερα γίνεται από κάποιους μία άγρια εκμετάλλευση των οραμάτων και των προφητικών λόγων του πατρο Κοσμά που άλλο σκοπό δεν έχουν παρά να δημιουργήσουν κλίμα τρόμου και σύγχυσης μέσα στο λαό. Μά­λιστα η επίδειξη και η προβολή των λό­γων του μέσα από εκπομπές και βιβλία αποβλέπουν στο να μπερδέψουν τους ανυποψίαστους πολίτες και να νομι­μοποιήσουν άλλες δραστηριότητες. Δεν είναι δυνατόν να πλασάρεται ο πατρο Κοσμάς και οι διδαχές του μέσα σε πα­κέτα βιβλίων που μιλούν για δαίμονες, ελοχίμ, εξωγήινους και διεθνείς συνομω­σίες. Μοναδικός σκοπός είναι να παγιδέ­ψουν και όχι να φωτίσουν.

Εμείς, από τον άγιο Κοσμά τίν Αιτωλό, πρέπει να κρατήσουμε την αγωνιστική δι­άθεση, το πνεύμα της ταπείνωσης και το ελληνικό φρόνημα. Κάθε προσπάθεια ερ­μηνείας των προφητικών του λόγων έξω από αυτά τα κριτήρια μπορεί να οδηγήσει σε επικίνδυνες ατραπούς.

β) Όσον αφορά τον π. Παΐσιο μία αγία μορφή του σύγχρονου κόσμου, όσες φο­ρές έκανε κάποια θαυματουργική πράξη ή προφήτευσε ο,τιδήποτε, δεν είχε άλλο σκοπό παρά τη σωτηρία του άνθρωπου· αυτό για το οποίο είναι ταγμένοι οι άγιοι. Η προφητεία και το θαύμα στον πραγμα­τικά άγιο δεν είναιαυτοσκοπός. Τα θαύ­ματα δεν γίνονται για να δείξει κάποιος πόσο δυνατός είναι ή σε τι πνευματικό ύψος έχει φτάσει. Και φυσικά οι προφητι­κοί λόγοι και οι θαυματουργικές πράξεις δεν γίνονται από τους ανθρώπους και τις δικές τους δυνάμεις αλλά εφόσον το επιτρέψει η χάρις του Θεού. Μοναδικός σκοπός είναι η αφύπνιση του αμαρτωλού άνθρωπου και η μετάνοια. Μόνο σε αυτή τη συνάφεια μπορεί να δούμε και τον προ­φητικό λόγο του π. Παϊσίου. Αλλιώς απο­μονώνοντας τους λόγους του και ερμηνεύ­οντας τους αυθαίρετα έξω από το πνεύμα της Εκκλησίας, δεν έχουμε μπροστά μας έναν άγιο αλλά έναν μάγοθαυματοποιό. Σίγουρα κάτι τέτοιο δεν το επεδίωκε ο γέ­ροντας.

Από τα ανωτέρω, γίνεται σαφές το με­γάλο χάσμα που υπάρχει μεταξύ του αλη­θινού προφήτη και του ψευδοπροφήτη. Δυστυχώς ζούμε σε καιρούς όπου οιψευ­δοπροφήτες με κάθε μορφή και με κάθε μέσον προσπαθούν να οδηγήσουν τον άνθρωπο στην απώλεια. Το μοναδικό μέσον αντίστασης είναι η πίστη στην εκκλησία. Η Εκκλησία του Χριστού, η Ορθοδοξία, διδάσκει ξεκάθαρα πως κανείς άλλος δεν μπορεί να προγνωρίζει το μέλλον εκτός από τον Θεό, αφού Αυτός είναι ο δημιουρ­γός και προνοητής του παντός. Έτσι μόνο οι θεωμένοι και φωτισμένοι άγιοι μπορούν μετά από θεία παραχώρηση να γίνουν στό­ματα του Θεού και να μιλήσουν για τα μέλ­λοντα. Ούτε τα πονηρά πνεύματα θεωρεί η Εκκλησία μας ότι μπορεί να προβλέψουν το μέλλον. Ο Χριστιανός οφείλει να ακο­λουθεί ενάρετη ζωή μέσα από πνευματική και σωματική άσκηση και να προκόπτει στην αρετή και την αγάπη. Ο Χριστιανός οφείλει να είναι έτοιμος για τη Δευτέρα Παρουσία την κάθε στιγμή. Δεν έχει ση­μασία αν το τέλος έρθει σε ένα χρόνο ή σε 100 χρόνια. Ας αφήσουμε το μέλλον και τα έσχατα στα χέρια του Θεού και ας μη σκοτίζουμε το νου μας πελαγοδρομώντας μέσα σε επικίνδυνες ατραπούς. Σε αντίθε­τη περίπτωση, το αποτέλεσμα θα είναι η σύγχυση, ίσως και η απώλεια.

Πολύ χαρακτηριστικοί είναι οι λόγοι του επισκόπου Καλλίστου Ware επί του θέμα­τος αυτού:

«Όμως η Δευτέρα Παρουσία δεν είναι απλώς ένα γεγονός του μέλλοντος, επειδή στη ζωή της Εκκλησίας ο Μέλλοντας Αιώ­νας έχει ήδη προβάλει μέσα στον παρόντα αιώνα. Για τα μέλη της Εκκλησίας, οι "Έσχατοι Χρόνοι" έχουν ήδη τεθεί σε ενέργεια, κα­θότι εδώ και τώρα οι χριστιανοί απολαμβά­νουν τους πρώτους καρπούς της Βασιλείας του Θεού. Ναι, έρχου, Κύριε Ιησού. Έχει ήδη έρθει, στη Θεία Λειτουργία και στη λατρεία της Εκκλησίας»¹⁶.

1. «Η Καθημερινή» ένθετο ΤΕΧΝΕΣ και Γράμματα. σ. 1 (Κυριακή 24 Μαΐου 2009).

2. http://www.patrokosmas.gr/ekdosis.asp

3. masterchrisblog.wordpress.com/2008/07/24/οκαιροσγαρεγγνσ31

4. Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ. (25 Μαΐου 2009) και http:// archive.enet.gr/online/online_text/c=111,id=45289256,589153 68,73745320,81635624,95698600

5. Αρχ. Ιερεμία Φούντα, Η Παλαιά Διαθήκη (περιεχό­μενο και Θεολογία), Θεολογικές Μελέτες και Σπουδές, Έκδοση Γ, Αθήνα 2005, σ. 156.

6. Αυτόθι, σ. 157.

7. Παναγιώτου Μπρατσιώτου, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, Αθήναι 1975, σ. 363.

9. π. Αντωνίου Αλεβιζοπούλου, Εμπειρίες στην αναζή­τηση νοήματος ζωής. Έκδοση Π.Ε.Γ., Αθήνα 1989. σ. 25.

8. Αθανασίου Χαστούπη, Η αγία Γραφή, Γεν. Επιστα­σία (Μετάφραση Διορθωμένου Εβραϊκού κειμένου, Αθή­να 1960). Τόμ. 3, σσ. 665, 666.

10. Αθανασίου Χαστούπη, Η αγία Γραφή, Γεν. Επι­στασία (Μετάφραση Διορθωμένου Εβραϊκού κειμένου, Αθήνα 1960, Τόμ. 1, σ. 485.

11. Αυτόθι, Τόμ. 4, σ. 55.

12. Άννας Μπουρδάκου, «Μάρτυρες του Ιεχωβά, από το Α στο Ω», Έκδοση Π.Ε.Γ., Αθήνα 2008, σ. 298.

13. π. Αντωνίου Αλεβιζοπούλου, Πεντηκοστιανοί και Ορθοδοξία, Έκδοση: Διεύθυνση Ορθοδόξου Απολογητι­κής Αρχιεπισκοπής Αθηνών, Αθήνα 1992, σ. 72.

14. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ, Αθήνα 1977.

15. Σεβ. Μητρ. Ναυπάκτου κ. Ιεροθέου, http://www.parembasis.gr

16. Σεβ. Έπ. κ. Κάλλιστου Ware, Η Ορθόδοξη Εκκλη­σία, Έκδοση Ακρίτας, Αθήνα 1998.

Αναδημοσίευση από το περιοδικό ΔΙΑΛΟΓΟΣ τεύχη 56-57

ΠΗΓΗ:http://www.egolpion.com