ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Αρχαιολογικές, εθνογραφικές και λαογραφικές μελέτες αποδεικνύουν πως το παιχνίδι όχι μόνον αποτελούσε μέρος της καθημερινότητας, σε όλες τις εποχές και σε όλους τους λαούς, αλλά και πως πολλά από τα βασικά παιχνίδια δεν έχουν αλλάξει, με το πέρασμα των αιώνων.                                        «Έλληνες αεί παίδες εστέ…» (Πλάτων)

Μέχρι τα επτά του χρόνια το παιδί έμενε στο σπίτι, όπου έπαιζε διάφορα παιχνίδια. Ο Πλάτων κι ο Αριστοτέλης συμβούλευαν τους γονείς να αφήνουν τα παιδιά τους να διασκεδάζουν ελεύθερα με τα παιχνίδια. Οι αγγειογραφίες μας δίνουν αρκετές πληροφορίες για τα παιχνίδια στην αρχαία Αθήνα, πολλά από τα οποία ήταν πήλινα. Ένα από τα πρώτα παιχνίδια που έπαιζαν τα μωρά στην αρχαιότητα ήταν «η πλαταγή», μια πήλινη κουδουνίστρα, που την έβαζαν στο χέρι του και με τον ήχο που έκαναν τα πετραδάκια που είχε μέσα, το έκαναν να ξεχνιέται και να σταματά τα κλάματα.

Ερυθρόμορφος σκύφος με κορίτσι που παίζει τόπι.4ος αι. π. Χ. από την Κάτω Ιταλία

Αγαπημένο παιχνίδι των μεγαλύτερων σε ηλικία αγοριών ήταν «το άθυρμα», ένα πήλινο αλογάκι πάνω σε ρόδες, που το έσερναν σε όλο το σπίτι. Το παιχνίδι όμως που λαχταρούσαν όλα τα αγόρια ήταν ένα «αμαξάκι με ρόδες». Συνήθως το έσερναν τα αγαπημένα τους σκυλιά κι όταν αυτά κουράζονταν το έσερναν τα παιδιά μόνα τους. Συνηθισμένο παιχνίδι ήταν «ο τροχός». Το "κύλιντρο" των Λεριών. Άλλο παιχνίδι  ήταν «η απόρραξις». Παιζόταν από κορίτσια με τη «σφαίρα», μπάλα από δέρμα ή κομμάτια ύφασμα, ραμμένα και παραγεμισμένα με αλογότριχες, άχυρο ή μαλλί. Τα αγόρια, πετώντας την μπάλα με τα χέρια, προσπαθούσαν να την περάσουν στο στόμιο ενός αγγείου, κάτι σαν τη σημερινή καλαθοσφαίριση.  Ο νικημένος έπρεπε να πάρει στην πλάτη το νικητή. Αυτό ονομαζόταν  «εφεδρισμός», η "μπέτσα" των Λεριών. Αγαπημένο παιχνίδι ήταν το «αστραγαλίζειν», δηλαδή τα παιχνίδια με τους αστραγάλους, τα κότσια. Τους αστραγάλους τους μάζευαν από τα πίσω πόδια των κατσικιών ή των αρνιών. Άλλο συνηθισμένο παιχνίδι ήταν τα «πεντέλιθα», τα σημερινά «πεντόβολα». Άλλο συνηθισμένο παιχνίδι ήταν τα «πεντέλιθα», τα σημερινά «πεντόβολα». Τα μεγαλύτερα παιδιά έπαιζαν το «εις ώμιλλαν» (σε άμιλλα).

Διαβάζοντας τα παιγνίδια που έπαιζαν μικροί αλλά και μεγάλοι, στην αρχαία Ελλάδα, θα καταλάβετε την προέλευση πολλών γνωστών παιγνιδιών μας. 

Χαλκή Μυία (Τυφλόμυγα)
Κανόνες του παιχνιδιού από τα αρχαία χρόνια
Δένανε με ένα μαντίλι τα μάτια ενός παιδιού και έλεγε: "χαλκή μύγα θα κυνηγήσω" και οι άλλοι αποκρίνονταν: "θα κυνηγήσεις μα δεν θα την πιάσεις" και τον χτυπούσαν με τις ζώνες τους μέχρι να πιάσει ένα παιδί.

Ακινητίνδα (Αγαλματάκια)
Το αρχαίο παιχνίδι ακινητίνδα παίζεται και σήμερα με το όνομα αγαλματάκια, μόνο που υπάρχουν κάποιες διαφορές.
Στην ακινητίνδα, οι παίχτες μόλις δοθεί το σύνθημα πρέπει να μείνουν ακίνητοι σε όποια στάση βρίσκονται. Εκείνος που θα κουνηθεί βγαίνει από το παιχνίδι. Στα αγαλματάκια, βρίσκονται όλα τα παιδιά στη γραμμή εκτός από ένα. Αυτό το παιδί βρίσκεται περίπου πέντε μέτρα μακριά από τα άλλα παιδιά και με γυρισμένη πλάτη λέει: "Αγαλματάκια ακούνητα, αμίλητα, αγέλαστα, μέρα ή νύχτα.Τα υπόλοιπα παιδιά όταν μιλάει κουνιούνται, όταν όμως ρωτάει απαντούν "μέρα" ή "νύχτα". Αν πουν "νύχτα" συνεχίζεται το παιχνίδι και αν πουν "μέρα" γυρνάει και μένουν όλοι αγάλματα.
Τότε όποιος κουνηθεί μπαίνει στη θέση του παιδιού και ξαναρχίζει το παιχνίδι.

Σφαίρα (Μπάλα)
Η μπάλα στην αρχαία Ελλάδα λεγόταν σφαίρα. ΄Ενα παιχνίδι που παιζόταν τότε με την μπάλα ήταν η "απόρραξις". Παιζόταν από δύο ή και περισσότερα άτομα. Κάθε παιδί χτυπάει τη μπάλα στο έδαφος και κοιτά πόσες φορές χτυπά αυτή κάτω. Νικητής είναι αυτός που θα χτυπήσει πιο πολλές τη μπάλα στο έδαφος.

Μπάλα
Μια φορά κι έναν καιρό στα αρχαία χρόνια ήταν έξι παιδιά. Το αγαπημένο τους παιχνίδι ήταν η "απόρραξις". Αυτό το παιχνίδι παίζεται ως εξής: το ένα παιδί πετά με δύναμη, τη μπάλα και εκείνη σκάει στο έδαφος και τη πιάνει ένα άλλο παιδί. Αυτό γίνεται συνεχώς και έτσι συνεχίζεται το παιχνίδι. Η μπάλα τους ήταν φτιαγμένη από δέρματα ζώων.

Πεντέλιθα (Πεντόβολα)
Τα πεντόλιθα είναι ένα αρχαίο παιχνίδι. Παίζεται όμως ακόμα και σήμερα. Στο παιχνίδι αυτό μπορούσαν να παίξουν όσα παιδιά ήθελαν. Το κάθε παιδί είχε συγκεντρωμένα πέντε βοτσαλάκια κοντά στα πόδια του. Ο κάθε παίχτης πέταγε ένα βοτσαλάκι ψηλά και έπρεπε να το ξαναπιάσει αφού πρώτα είχε πάρει από κάτω ένα ακόμα βοτσαλάκι.

H αποδιδρασκίνδρα
Ένας παίκτης κλείνει τα μάτια του και οι άλλοι τρέχουν να κρυφτούν σε ορισμένο χρόνο .Ο παίκτης ανοίγει τα μάτια του και ψάχνει να τους βρει. Κάθε φορά που βρίσκει έναν , πρέπει να προλάβει να τρέξει πρώτος στη θέση του , αλλιώς χάνει .

Το κολλαβίζειν
Ένας παίκτης στέκεται όρθιος και με το χέρι του σκεπάζει τα μάτια του .Ένας άλλος τον κτυπά και συγχρόνως τον ρωτά με ποιο χέρι τον κτύπησε .

Ασκωλιασμός (Ασκί)
Παιχνίδι της αρχαιότητας αλλά και σημερινό .
Στην αρχαιότητα το παιχνίδι αυτό ήταν ένα είδος ακροβασίας και παιζόταν κατά κύριο λόγο στις γιορτές του Διονύσου: Οι παίκτες ανέβαιναν με το ένα πόδι πάνω σε ένα φουσκωμένο ασκί αλειμμένο με λάδι και ο καθένας φανέρωνε την επιδεξιότητά του στην ισορροπία και στην ευλυγισία . Τις περισσότερες φορές ο παίκτης έπεφτε κάτω, πράγμα που διασκέδαζε τους άλλους παίκτες, οι οποίοι αδιαφορούσαν για το αν θα γελούσαν το ίδιο και οι άλλοι μ’ αυτούς, όταν σε λίγο ,που θ’ ανέβαιναν κι΄ αυτοί στο λαδωμένο ασκί θα πάθαιναν τα ίδια . Το παιχνίδι αυτό παίζεται και σήμερα στην Ήπειρο με την ονομασία Ασκί .

Παραλλαγές του παιχνιδιού:
Ένας παίκτης πηδώντας στο ένα πόδι καταδιώκει τους άλλους παίκτες που τρέχουν και με τα δύο πόδια ή μόνο με το ένα πόδι .Στις περιοχές όπου παίζεται έχει τις ιδιαίτερες ονομασίες του: Κουτσαλωνάκι , κουτσοκαλόγερος.

ΓΙΟ-ΓΙΟ
Οι παίκτες σκαλίζουν στο ξύλο δυο δίσκους που ενώνονται στο κέντρο με έναν κυλινδρικό άξονα , πάνω στον οποίο στερεώνουν την αρχή μιας κλωστής την οποία στη συνέχεια τυλίγουν γύρω-γύρω . Το γιο-γιο είναι έτοιμο . Το αφήνουν να πέσει και η κλωστή ξετυλίγεται ,ενώ με μια κίνηση του χεριού ξαναμαζεύεται γύρω από τον άξονα. Έπειτα , το αφήνουν πάλι να πέσει και ξανά από την αρχή.

Η σκαπέρδα (Διελκυστίνδα)
Οι παίκτες καρφώνουν στο χώμα ένα δοκάρι που στο μέσο του έχει μια τρύπα από όπου περνούν ένα σκοινί. Στις δύο άκρες του, δένεται από ένας παίκτης, έτσι ώστε ο ένας να μην κοιτά τον άλλο, και προσπαθούν τραβώντας με δύναμη, να φέρουν ο ένας τον άλλον κοντά στη δοκό. Το παιχνίδι αυτό παίζεται και με ισάριθμους σε κάθε πλευρά παίκτες.

Το αστραγαλίζειν
Το αστραγαλίζειν , το παιχνίδι δηλαδή με τους αστράγαλους ή αλλιώς τα κότσια , είναι από τα πιο αγαπημένα ,τόσο των αγοριών, όσο και των κοριτσιών. Τους αστράγαλους τους μαζεύουν από τα πίσω πόδια των κατσικιών και των αρνιών . Καμιά φορά αντί για αστράγαλους χρησιμοποιούν πετρούλες ή καρύδια και αμύγδαλα που τους αρέσουν και να τα τρωνε ! Τα παιδία έπαιζαν και τους «αρτιάζειν αστραγάλους» , τα μόνα ζυγά . Έκρυβε ο ένας του αστραγάλους στο χέρι του κι ο άλλος προσπαθούσε να μαντέψει αν ο αριθμός των αστράγαλων ήταν μονός ή ζυγός, δηλαδή περιττός ή άρτιος.

Απόρραξις
Οι παίκτες κτυπούν τη μπάλα με δύναμη στο έδαφος ώστε να αναπηδήσει. Έπειτα την πιάνουν και την ξανακτυπούν. Όποιος παίκτης πετύχει τα πιο πολλά κτυπήματα κερδίζει . Άλλοτε πάλι πετούν τη μπάλα στον τοίχο και πρέπει να την πιάσουν πριν πέσει στο έδαφος. Το παιχνίδι αυτό μπορούν να παίζουν μόνοι τους ή ανά δυο.

Είς ώμιλλαν
Οι «μεγάλοι» της παρέας έπαιζαν το εις ώμιλλαν, τις ομάδες. Είχαν χαράξει έναν κύκλο στο χώμα και προσπαθούσαν, σημαδεύοντας από ένα ορισμένο σημείο, να στείλουν τον αστράγαλο τους μέσα στον κύκλο. Είχαν ορίσει από πριν ότι ο καθένας είχε δέκα βολές. Ο νικητής σχεδίαζε το κύκλο, αποφάσιζε τη διάμετρο, καθώς και το σημείο βολής.

Η γυγξ
Ανάμεσα στα παιχνίδια που προτιμούν τα παιδιά, είναι η Ίυγξ. Σε ένα ξύλινο συνήθως τροχίσκο ανοίγουν δυο τρύπες, περνούν διπλή κλώστη και αφού την περιστρέψουν, μια τραβούν και μια χαλαρώνουν. Ο ήχος που παράγεται θυμίζει ένα πουλί, την ίυγγα, δηλαδή την μυρμηγκοφάγο, από το οποίο πήρε και το όνομα του το παιχνίδι. Λένε μάλιστα πως ανάλογα με τον ήχο μπορούν να κάνουν διάφορες προβλέψεις.

Κάλαμον περιβήναι (Καλάμι)
Άλλοτε με τη φαντασία μας γινόμασταν ταξιδιώτες και πηγαίναμε σε πόλεις μακρινές και άλλοτε πολεμιστές πάνω στο «άρμα» δίναμε μάχες με φανταστικούς εχθρούς. Πολλές φορές βάζαμε τα αγαπημένα μας σκυλιά να τραβούν και όταν αυτά κουράζονταν ή δεν είχαν όρεξη πια για παιχνίδι, το σέρνανε μόνοι τους. Ο Φίλων, μάλιστα, κρατούσε και ένα ραβδί και φώναζε, όπως οι αμαξάδες στα άλογα, να τρέξουνε πιο γρήγορα. Μια και ακόμα αυτοί δεν είχαν το δικό τους αμαξάκι, συχνά κουβαλούσαν ένα καλάμι και έκαναν πως κάλπαζαν πάνω στο άλογο τους. «Κάλαμον περιβήναι» το ονομάζουμε εμείς αυτό το παιχνίδι. Λένε, μάλιστα, πως ο βασιλιάς της Σπάρτης, Αγησίλαος, διασκέδαζε με τα εγγόνια του καβαλικεύοντας και αυτός ένα καλάμι.

Τροχός
Οι τροχοί είναι συνήθως χάλκινοι και υπάρχουν μεγαλύτεροι και μικρότεροι. Η διάμετρος τους κυμαίνεται ανάμεσα στα 80 και 130 εκατοστά. Ο τροχός δεν είναι όμως μόνο παιχνίδι. Τον χρησιμοποιούσαν και στις παλαίστρες, όπου γυμνάζονταν οι νέοι. Ο Ιπποκράτης μάλιστα, ο φημισμένος γιατρός, στο βιβλίο του «Περί Διαίτης», τον συστήνει σε όσους θέλουν να κρατηθούν σε καλή φυσική κατάσταση.

Πλαγγόνες, κύβοι, πύργος, πλειστοβολίνδα, εννεάδα, πεντάλιθα, ίυγγα, τιόδιν, τέσσερα, ρόμβος, ώμιλλα είναι μερικά ακόμα από τα παιγνίδια και ίσως μας απασχολήσουν, αφού βρω και άλλα στοιχεία, σε ένα ακόμα άρθρο.

Ένα από τα πρώτα παιχνίδια που έπαιζαν τα μωρά στην αρχαιότητα ήταν «η πλαταγή» ή «σείστρο». Δηλαδή πήλινη κουδουνίστρα που ο ήχος από τα πετραδάκια μέσα της, έκαναν το μωρό να ξεχνιέται και να σταματά να κλαίει! (ότι κάνει και σήμερα μια κουδουνίστρα!)

Τα κορίτσια έπαιζαν με κούκλες, τις «πλαγγόνες» οι οποίες αρχικά ήταν ακίνητες. Εκείνες οι κούκλες που είχαν τη δυνατότητα να κινούνται με τη βοήθεια συρμάτων - σαν τις σημερινές μαριονέτες - τις ονόμαζαν «νευρόσπαστα». 

Πάνω από 50 λαξευμένα παιχνίδια στα δάπεδα και στα σκαλιά των ναών της Ακρόπολης εντόπισαν οι αρχαιολόγοι κατά τις εργασίες αναστήλωσης

Τα παιδία και τα μεγαλύτερα παιδία παίζει... παιδιόθεν και αρχαιόθεν. Και μάλιστα, εκείνα τα αρχαία παιδιά κάθε ηλικίας έπαιζαν (σημερινά) επιτραπέζια παιχνίδια στα σκαλιά και στα δάπεδα των ναών του Ιερού Βράχου.

Οι αρχαίοι Αθηναίοι φαίνεται πως περνούσαν πολλές ώρες παίζοντας τρίλιζα, γουβίτσες και σκάκι στα σκαλιά του Παρθενώνα, όπως και στο δάπεδό του. Η Αθηνά και ο οίκος της ήταν κάτι πολύ δικό τους. Έτσι, χάραζαν στο δάπεδο και στα σκαλιά του παιχνίδια στρατηγικής και δεξιοτεχνίας. Το κακό είναι πως δεν μπορούμε να τα χρονολογήσουμε, «αφού τα συγκεκριμένα παιχνίδια είναι διαχρονικά. Ξεκινούν από τα μυκηναϊκά χρόνια και φθάνουν μέχρι σήμερα».

Πάνω από πενήντα είναι τα λαξευμένα παιχνίδια επάνω στο αρχαίο μάρμαρο που εντόπισαν αρχαιολόγοι κατά την αναστήλωση του Παρθενώνα, όπως διαβάζουμε στο Ενημερωτικό Δελτίο της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης. Και όταν το εργοτάξιο απομακρυνθεί, δεν αποκλείεται να βρούμε κι άλλα.

Τη βόρεια πλευρά τη «χτυπούσε» ο καιρός. Επομένως, οι άνθρωποι προτιμούσαν τη δυτική και τη νότια, όπως διαπίστωσε η αρχαιολόγος Έλενα Καρακίτσου. Έχει καταγράψει 20 παιχνίδια στο δυτικό πτερό, 25 στο νότιο, 4 στο ανατολικό και 1 στο βόρειο. Αναγνώρισε, επίσης, τα είδη τους. Όπως σημειώνει, τα 47 παιχνίδια είναι δεξιοτεχνίας (τρόπας) και τα 3 πεσσείας (εννεάδας και διαγραμμισμού), δηλαδή στρατηγικής που παίζονταν με πεσσούς (πιόνια).

Η τρόπα χρειαζόταν λαξευμένες τρύπες μέσα στις οποίες προσπαθούσαν οι δύο παίκτες να ρίξουν έναν αστράγαλο ή έναν καρπό. Όμοιο, δηλαδή, με τη σημερινή τρύπα (και λάκκα, γουβίτσα, ή λεφτοκάρυα). Η αρχαιολόγος θεωρεί πως τα παιχνίδια αυτά κατά πάσα πιθανότητα παίζονταν από ενηλίκους, καθώς θα ήταν δύσκολο σε παιδιά να χαράξουν το μάρμαρο. Ανάλογα λαξεύματα έχουν βρεθεί στο Ερέχθειο και στα Προπύλαια, όπως επίσης στον ναό του Ηφαίστου στο Θησείο και στο Πρόπυλο του Ιερού της Ελευσίνας.

Ο διαγραμμισμός (σημερινό αντίστοιχό του η ντάμα) βρέθηκε χαραγμένος στο δυτικό πτερό του Παρθενώνα, ανάμεσα στον δεύτερο και τρίτο κίονα από Βορρά. Παιζόταν πάνω σε κάποιο πινάκιο ή άβακα με γεωμετρικά γραμμικά σχέδια. Οπως υπολογίζει η κ. Καρακίτσου, κάθε παίκτης είχε 16 πιόνια που παρέτασσε σε δύο σειρές με μία σειρά πίσω κενή και δύο κενές σειρές μπροστά που χώριζαν τα δύο αντίπαλα μέρη.

Οπως και στην ντάμα, κάθε παίκτης προσπαθούσε να νικήσει τα αντίπαλα πιόνια και να οδηγήσει τα δικά του στην τελευταία γραμμή. Στον Παρθενώνα το συγκεκριμένο παιχνίδι παιζόταν πάνω σε 8Χ8 τετράγωνα (από κάθετες και οριζόντιες γραμμές).

ΠΗΓΕΣ: http://www.acrobase.gr

            http://dim-ag-marin-lerou.dod.sch.gr/selides/el/arhaia.htm

ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ: http://3gym-chanion.chan.sch.gr/oldsite/tetradio/tetradio2/script/tech/04.htm

                          http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=11424&subid=2&pubid=31530948

                          http://e-rodios.blogspot.com/2010/06/blog-post_5979.html

                          http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=147904

                          http://bettime-ellas.blogspot.com/2010/11/blog-post.html

                          http://www.vasilopita.gr/index.php?name=Pages&op=page&pid=62

                          http://3lyk-polichn.thess.sch.gr/Olympiaki_paideia/paixnidia/paixnidia.htm

                          http://gomedusa.blogspot.com/2011/01/blog-post_2133.html

                          http://www.espressonews.gr/default.asp?pid=79&la=2&catid=1&artid=1318781