ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ

ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ

Πρεσβυτέρου Στέφανου Στεφόπουλου
Εφημέριου Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Αμπελοκήπων

Θέμα : Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις - Πεύκη, 19/9/2002

Τον περασμένο Φεβρουάριο (23-2-02) πραγματοποιήθηκε μια Ημερίδα Βιοηθικής αφιερωμένη στην ενημέρωση πολλών δεκάδων ιερέων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών και άλλων Ιερών Μητροπόλεων σχετικά με το έργο της Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής επί των μεταμοσχεύσεων. Δυστυχώς, αυτά που ακούστηκαν εκεί μάλλον μπέρδεψαν περισσότερο, παρά έλυσαν τις απορίες πολλών από εμάς  σχετικά με το πολύπλοκο αυτό θέμα.  Έτσι, ξεκίνησα-χάριτι Θεού-να καταθέσω ταπεινά μια άποψη-ένσταση σε όλα αυτά που ακούστηκαν στην ημερίδα, και όχι μόνο,  βέβαιος ων ότι το θέμα αυτό, όπως μας διαβεβαίωσε ο Μακαριώτατος αλλά και ο σεβαστός πρόεδρος της Συνοδικής Επιτροπής Βιοηθικής (στο εξής Σ.Ε.Β.) επιστήμονας και αρχιμανδρίτης π. Νικόλαος Χατζηνικολάου, δεν έχει κλείσει ακόμη για την Εκκλησία μας.

     Αρχικά, θα ήθελα να εκφράσω την έντονη δυσαρέσκειά μου για τη στάση της Σ.Ε.Β. αναφορικά με την έρευνά της μέσα στα πατερικά κείμενα για την διεξαγωγή ασφαλών θεολογικών συμπερασμάτων σχετικά με το θέμα του θανάτου , της ψυχής, κ.λ.π. Αφού σκοπός της ιδρύσεως της Σ.Ε.Β. είναι "...η από Ορθοδόξου Χριστιανικής απόψεως μελέτη και γνωμάτευση επί θεμάτων Βιοηθικής..." ("Εκκλησία", 6/2002, σελ. 562), πρωτίστως η Σ.Ε.Β. δεν θα έπρεπε να εκφέρει επιστημονικό, αλλά θεολογικό λόγο! Για να μπορεί όμως να το πετύχει αυτό θα έπρεπε να έχει ασχοληθεί πολύ περισσότερο με την ευλογημένη Παράδοσή μας και να αναφέρει τα σχετικά χωρία στα κείμενά της ,όπως για παράδειγμα στο ειδικό τεύχος των μεταμοσχεύσεων (στο εξής ΕΤΜ) της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (στο εξής Ι.Σ.Ε.Ε.). Πατερικά  και αγιογραφικά  χωρία που τεκμηριώνουν τη θετική η αρνητική θέση της στο εξεταζόμενο θέμα.  Κάτι τέτοιο δεν έγινε και μάλιστα περί τούτου με διαβεβαίωσε ο π. Ν. Χατζηνικολάου σε προσωπική μας συνομιλία! Είναι δε απορίας άξιο το ότι έχει η Σ.Ε.Β. η μεμονωμένα μέλη της την άποψη (έτσι τουλάχιστον φαίνεται) ότι τα λεγόμενά τους είναι πιο δεσμευτικά για τη συνείδηση της Εκκλησίας μας από τις απόψεις των θεοδίδακτων πνευματοφόρων Πατέρων της.

Συγκεκριμένα, ειπώθηκε από τον π. Νικόλαο ότι η άποψη ενός Πατρός (εν προκειμένω του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου-που όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση απλά επαναλαμβάνει άλλους Πατέρες με διαφορετικά λόγια) δεν μπορεί να είναι δεσμευτική για την Εκκλησία! Γιατί όμως οι δικές σας απόψεις π. Νικόλαε (ως επιτρπή) θέλετε να είναι δεσμευτικές ως δήθεν άρτιες και έγκυρες επιστημονικά; Μήπως υποβαθμίζουμε (άθελά μας;) την θεοπνευστία, την αγιότητα του βίου, τη θεία Αποκάλυψη, την Αγιοπνευματική παρουσία, την εμπειρική θεολογία, την έλλαμψη, την κατά Χάριν θέωση, τον θείο  φωτισμό ως ανασφαλή μεγέθη -κριτήρια ορθοδόξου φρονήματος; Συγχωρέστε με αν προσβάλλω κάποιον, αλλά προσωπικά εμπιστεύομαι την Γραφή και την Παράδοση της Εκκλησίας μας περισσότερο από τις επιστημονικές τοποθετήσεις-όταν μάλιστα αυτές φιλοδοξούν να μπούν σε "ξένα χωράφια". Αυτή την αλήθεια  άλλωστε τονίζει και ο Μακαριώτατος σημειώνοντας στον τιμητικό τόμο για το μακαριστό Μητροπολίτη Καισαριανής, Βύρωνος και Υμηττού Γεώργιο : "Έχω εμπιστοσύνη στην επιστήμη, αλλά πιστεύω ακράδαντα στη Γραφή. Δεν μπορεί η Γραφή να ψεύδεται, ούτε να πέφτει έξω" ("Ορθόδοξος Τύπος",5/4/02, ιατρού Α. Αβραμίδη). Υπό τις κατάλληλες προϋποθέσεις ούτε και η Παράδοση μπορεί να πέφτει έξω όμως! Στη συνέχεια θα παραθέσω μερικές από τις απόψεις (απομαγνητοφωνημένες) των διοργανωτών της ημερίδος-κυρίως αυτές που χρήζουν απαντήσεως. (Δεν θα αναφέρω τα ονόματα των εκάστοτε εισηγητών για να μην κατηγορηθώ για προσωποληψία η προσωπική αντιπαράθεση.)

 

Α) "Αν όντως η καρδιά έχει ένα τόσο διαμορφωτικό και κεντρικό ρόλο στο να μας πει τι είναι το πρόσωπο του ανθρώπου, τότε τι συμβαίνει με τους ανθρώπους που κάνουν by-pass εγχείρηση και μένουν 6 ώρες χωρίς καρδιά,...με αυτές τις 3500 ανθρώπων που δεν έχουν καρδιά και έχουν μηχάνημα... με τις 40000 περίπου ανθρώπων που έχουν δεχθεί μοσχεύματα καρδιάς και δεν βλέπουμε να έχει αλλοιωθεί η προσωπικότητά τους... τη στιγμή που με ένα απλό Alzheimer βλέπουμε ένας άνθρωπος που ήταν σε όλη του τη ζωή ένα πρόβατο, να γίνεται επιθετικότατος...άρα ο εγκέφαλος έχει κέντρα που φιλοξενεί τη σκέψη... την κρίση...τις ανώτερες λειτουργίες...". Αν δίνατε σημασία στην Πατερική Θεολογία θα διαπιστώνατε ότι είναι περιττή η ερώτηση αυτή αφού οι Πατέρες διδάσκουν και ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου επαναλαμβάνει πως " όταν μερικά όργανα κινούνται με υποστηρικτικές ενέργειες και τότε εξακολουθεί να ενεργεί η ψυχή μέσα στον άνθρωπο, εφόσον ενεργεί σε άλλο υγιές σωματικό όργανο ( η ψυχή κατά τους Πατέρες διήκει όλου του σώματος).  Τότε οπωσδήποτε υπάρχει η ψυχή μέσα στο σώμα" ("Ορθόδοξος Τύπος", 12/4/02, σελ. 1-2). Αυτή η θέση βεβαίως έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την 13η θέση της ΙΣΕΕ έτσι όπως αναφέρεται στο ΕΤΜ σελ. 25 : "η τεχνητή υποστήριξη της αναπνοής προσωρινώς αναχαιτίζει την διαδικασία αποσυνθέσεως του σώματος, όχι όμως και την αναχώρησιν της ψυχής"!!! Έπειτα, ποιος μπορεί να αμφισβητήσει το γεγονός ότι η καρδιά ως όργανο στο οποίο ,όπως θα δούμε παρακάτω, "κατοικεί" η ουσία της ψυχής μας πληροφορεί το τι σημαίνει το πρόσωπο του ανθρώπου; Ο πολύς Lossky εξηγεί ("η Μυστική Θεολογία", σελ. 238) : " η καρδία δια την ασκητικήν παράδοσιν της Χριστιανικής Ανατολής, είναι το κέντρον του ανθρωπίνου είναι, η πηγή των ενεργητικών δυνάμεων, της διανοίας και της θελήσεως, το σημείον εξ ου προέρχεται και προς το οποίον τείνει ολόκληρος η πνευματική ζωή...συγχρόνως βρίσκεται εκεί ο Θεός, εκεί οι άγγελοι, εκεί η ζωή και η Βασιλεία, εκεί το φως και οι Απόστολοι, εκεί οι θησαυροί της χάριτος...".  Μετά από όλα αυτά, δεν έχουμε πειστεί ότι η καρδία όντως είναι το κέντρον του ανθρωπίνου είναι;

Β) "Δεν είπαμε ότι ο εγκέφαλος είναι πιο σημαντικό όργανο από την καρδιά. Αυτό δεν είναι δική μας δουλειά…Η ψυχή είναι ίσως ένα απρόσιτο μυστήριο…". Αν το να πούμε ποίο είναι σημαντικότερο όργανο δεν είναι "δική μας δουλειά", δηλαδή μιας άρτια οργανωμένης Συνοδικής Επιτροπής, τότε ποιού έργο και ευθύνη είναι; Μήπως των ιατρών και λοιπών επιστημόνων-συνήθως αθεολογήτων; Εάν τέλος η Σ.Ε.Β. δεν εκφέρει θεολογικό αλλά μόνον επιστημονικό λόγο, τότε μάλλον έχει ξεπεράσει τα όρια της και τον σκοπό υπάρξεώς της- σύμφωνα πάντα με το δημοσιευμένο καταστατικό της! Δεν πρέπει όμως να φοβάστε να δώσετε θεολογική γραμμή αφού αυτήν την ευθύνη έχουν αναλάβει εδώ και αιώνες οι θεοφόροι Πατέρες και συνεπώς ούτε περί αυθαιρεσιών θα πρόκειται ούτε και περί απροσίτου θεολογικού χώρου.

Γ) "Δεν τα κλείνουμε τα θέματα που επεξεργαζόμαστε" τόνισε κάποιο από τα μέλη της Σ.Ε.Β. Εμάς αυτό πολύ μας έχει μπερδέψει γιατί πρόσφατα ο Μακαριώτατος δήλωσε ("Εκκλησία", 3/2001, σελ. 202-205): " Παρά ταύτα ήδη η Επιτροπή Βιοηθικής της Ιεράς Συνόδου μετά από διεξοδική μελέτη των διαφόρων παραμέτρων του προβλήματος, έχει αποδεχθεί τον εγκεφαλικό θάνατο ως το οριστικό βιολογικό τέλος του ανθρώπου". Τώρα τι γίνεται; Γιατί αν η Σ.Ε.Β. έχει αποδεχθεί κάτι τέτοιο, τότε περιττεύει κάθε διάλογος. Πάντως τείνουμε να πιστέψουμε ότι η Σ.Ε.Β. είναι αναξιόπιστη αφού από τη μια καλεί σε διάλογο και από την άλλη κλείνει τα θέματά της. Κι αυτό γιατί και ο σεβαστός πρόεδρος αυτής π. Νικόλαος Χατζηνικολάου έχει, στο παρελθόν σε ραδιοφωνική εκπομπή του σταθμού 89,5 FM, αποφανθεί περί τούτου ("Ορθόδοξος Τύπος", 12/4/2002, σελ. 1-2) : " Εγώ προσωπικά δεν παλεύω με το θέμα. Το έχω ξεκαθαρίσει. Ο εγκεφαλικώς νεκρός είναι νεκρός. Δεν έχω καμμιά αμφιβολία μέσα μου"!

Δ) "Η Παράδοσή μας για κάποιους λόγους θέλει ο θάνατος να ταυτίζεται με τον καρδιακό θάνατο...το περισσότερο που προσεγγίζουμε είναι μέσα στα βιβλία και το ελάχιστο ίσως από την προσωπική μας εμπειρία...". Αλήθεια, ποιοί μπορεί να είναι οι λόγοι που οι θεοφώτιστοι Πατέρες της Εκκλησίας μας θέλουν το θάνατο του ανθρώπου να ταυτίζεται με τον καρδιακό θάνατο; Λόγοι αφελείας, απειρίας, προσωπικής αστοχίας, ωφελιμισμού, εσφαλμένης εμπειρίας; Δεν είναι σοβαρός λόγος μήπως ο θείος φωτισμός; Το "έδοξε ημίν και τω Αγίω Πνεύματι"; Και ακόμα, γιατί τόση απαξίωση της πατερικής θεολογίας που με τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος ερμηνεύει με αλάνθαστο τρόπο την Γραφή; "το περισσότερο είναι μέσα στα βιβλία"! Μήπως θα αποκαλέσετε κι εσείς τα πατερικά χωρία ως "απεξηραμμένα βότανα", όπως διεκήρυτταν ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, ο O. Clement και ο A. Schmemann; (Σεμινάριον Θεολόγων Θεσσαλονίκης "Παράδοσις και Ανανέωσις στην Εκκλησία" υπό Κ.Κ. Παπουλίδη, σελ. 91-93) Γιατί υπάρχει αυτή η αντίληψη για  την πλουσιοτάτη παράδοσή μας; Και γιατί κάθε φορά που αυτή εναντιώνεται η συγκρούεται με άλλες παραδόσεις η με άλλες κουλτούρες απεμπολούμε απαξιωτικά τη δική μας;

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να αναφερθώ στα λόγια ενός Ορθοδόξου κορυφαίου επιστήμωνος, του καθηγητού Φιλοσοφίας και ειδικού στα θέματα Βιοηθικής αμερικανού Χέρμαν-Τρίστραμ Ένγκερχαρντ ("Τόλμη", 1/2002, σελ. 16) : " το να είναι κανείς αντίθετος προς την επικρατούσα κουλτούρα, είναι ως να καλείται προς τη θυσία και το μαρτύριο. Κι αυτό, γιατί χρειάζεται να καταθέσει δημόσια τη μαρτυρία του, η οποία είναι αντίθετη προς το γενικά αποδεκτό, είναι αντίθετη προς τα πλαίσια της σκέψης που επιβάλλονται ως απολύτως λογικά από τον παγκοσμιοποιούμενο πολιτισμό...". Το περιοδικό σχολιάζει σχετικά: "...είναι εντός του κλίματος του παγκοσμιοποιούμενου κόσμου με ότι αυτό συνεπάγεται για τον Χριστιανό που εξακολουθεί να πιστεύει στις αιώνιες αξίες της Πίστεώς του, και δεν αποδέχεται ότι οι αξίες που θέλουν να του επιβάλλουν είναι καλύτερες από τις ιδικές του"!!!

Ε) "Το να αρχίσουμε να μιλάμε για την ψυχή...θα λέγαμε πράγματα που δεν ελέγχονται και που στην ουσία ανήκουν...στους επισκόπους...έχουν έντονα τον παράγοντα της αυθαιρεσίας...και ας μαθητεύσουμε λίγο στους ιατρούς...να μην πούμε για την ψυχή αλλά ας πούμε πότε τελικά βιολογικά καταλήγει το σώμα". Γιατί όμως ισχυριζόμαστε ότι η συζήτηση περί της ψυχής είναι αυθαίρετη; Μήπως και η πατερική σοφία ως αποτέλεσμα θείου φωτισμού είναι αυθαίρετη; Επίσης, λέτε ότι αυτά ανήκουν στους επισκόπους. Συμφωνούμε ότι το θέμα αυτό πρέπει να λυθεί Συνοδικά. Δεν προσπαθούμε να υποκαταστήσουμε την Σύνοδο των Επισκόπων, αλλά να ανταποκριθούμε στην πρόσκληση για διάλογο που η ίδια μας απηύθυνε μέσω του προέδρου της Σ.Ε.Β. Τέλος, ενέχει η άποψη να μην αγγίξουμε το θέμα της ψυχής τον κίνδυνο να αποιεροποιηθεί το σώμα του ανθρώπου ώστε να χάσει την αξία του ως συμπορευτού και συγκατοίκου της ψυχής και έτσι να του αποδώσουμε μόνο βιολογικές ιδιότητες και να είναι πλέον εύκολο να υποστηρικτεί  ο αυθαίρετος ορισμός του εγκεφαλικού θανάτου! 

Ζ) "...είναι λάθος εν ονόματι της πνευματικότητος να απαξιώνουμε την επιστήμη...δεν μπορούμε να αποκλείσουμε και να απαξιώσουμε δια μιας όλην την επιστήμη της ιατρικής εν ονόματι της Θεολογίας η εν ονόματι άλλων πνευματικών παραμέτρων..."! Από που να αρχίσει κανείς και που να τελειώσει! Είναι δυνατόν να ακούγονται και να λέγονται τέτοιοι ισχυρισμοί; Μήπως μας σώζει και μας καθιστά ουρανοπολίτες η ιατρική περισσότερο από την Θεολογία; Μήπως πάλι η  Θεολογία πρέπει να υποχωρεί οσάκις συγκρούεται με την επιστήμη; Μήπως πρέπει να βάλουμε και μετάνοια στους-συνήθως- αμαθείς η ημιμαθείς περί τα θεολογικά ιατρούς και να διδαχθούμε από αυτούς "αλήθειες" κοσμικές, κακώς εννοούμενες ως κοινωνικές και πλήρως παγκοσμιοποιημένες και εκκοσμικευμένες, αλλά ξένες προς την Ορθοδοξία, δηλαδή ξένες προς την διδασκαλία του Κυρίου μας; Άπαγε της βλασφημίας! Η μήπως οι ιατροί μας είναι ανέτοιμοι (ανέντιμοι;) για να διαλεχθούν με τους θεολόγους και επιζητούν την επιβολή των απόψεών τους δια αντιδημοκρατικών τρόπων (λ.χ. λογοκρισία, ανεπαρκή η ανύπαρκτο διάλογο, συνηγόρους εκ μέρους της Διοικούσης Εκκλησίας κ.λ.π.). Μήπως σιγά-σιγά μπούμε στον πειρασμό να αποδεχθούμε θέσεις άλλων μεγάλων επιστημών όπως η Βιολογία (Θεωρία της Εξελίξεως), η Παλαιοντολογία, η Ιστορία, η Αρχαιολογία κ.α. (Θεωρία της Δημιουργίας- Big Bang), για να μην τις απαξιώσουμε και αυτές;

Η) " ...η Εκκλησία δεν δίνει συνταγές, δίνει κριτήρια στους ανθρώπους...ώστε ο καθένας υπεύθυνα να τοποθετηθεί απέναντι στο πρόβλημά του και είναι λάθος αυτό,...να διδάσκετε τα πνευματικά σας παιδιά να μην έχουν θέληση δική τους...αναδέχεστε εσείς τις ευθύνες άλλων. Δώστε τους κριτήρια και αφήστε να αποφασίσουν μόνοι τους. Αυτοί είναι υπεύθυνοι για την ψυχή τους"!!! Εδώ τα σχόλια περιττεύουν. Ο καθένας ας βγάλει τα συμπεράσματά του μιας και ο καθένας είναι υπεύθυνος για την ψυχή του, όπως λέτε. Μόνο να ρωτήσω κάτι. Γιατί δεν εφαρμόζετε την ίδια τακτική για άλλα θέματα όπως η ευθανασία, η καύση των νεκρών, η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, οι προγαμιαίες σχέσεις και τόσα άλλα;

Αφήνοντας πίσω μας την αφορμή αυτής της ενστάσεως, δηλαδή τα όσα ειπώθηκαν στην Ημερίδα Βιοηθικής της 23-2-2002, ας καταπιαστούμε με κάποιες άλλες θέσεις και δηλώσεις που έχουν επισημανθεί σχετικά με το θέμα αυτό. Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστόδουλος έχει πολλές φορές τονίσει ότι η Εκκλησία δεν έχει πάρει οριστική θέση σχετικά με τις μεταμοσχεύσεις. Αυτό μας γεμίζει ελπίδες και θάρρος. Εκείνο όμως που μας απογοητεύει είναι το ότι η Εκκλησία μας δεν λαμβάνει υπόψιν της  καθόλου τις απόψεις, θέσεις, σκέψεις, αναστολές, φοβίες, ενστάσεις των ποιμένων της πνευματικών, ενώ στην κυριολεξία σύρεται πίσω από την πολιτεία, την "κοινωνία" και την επιστημονική κοινότητα. Μάλιστα διαβάζουμε στο ΕΤΜ σελ. 15-16 τα εξής περίεργα : "Η Εκκλησία...μπορεί να πει το ναι στις μεταμοσχεύσεις μόνο αν η πολιτεία και η κοινωνία πούν το ναι στις αιώνιες πνευματικές αξίες και τον σεβασμό του ανθρώπου...". Πως είναι όμως δυνατόν να περιμένουμε την πολιτεία και την κοινωνία να εκφέρουν πνευματικό λόγο; Γιατί η Εκκλησία αποποιείται της ευθύνης της αυτής τη στιγμή μάλιστα που είναι η μόνη αρμόδια να το πράξει με ακρίβεια; 

Ένα άλλο σοβαρό πρόβλημα δημιουργείται με το να "εκβιάζουμε" με τις άστοχες ερμηνείες μας των Γραφικών χωρίων, τους αγίους Αποστόλους, τους Πατέρες της Εκκλησίας μας, ακόμη και αυτόν τον ίδιο τον Κύριό μας να μας δώσουν την έγκρισή τους για την αίσια έκβαση των προτεινομένων θέσεών μας. Αυτό το γεγονός έκανε τον Καθηγητή κ. Γ. Μαντζαρίδη να πει (στην Ημερίδα) πως : "Θα ήταν αθεολόγητο και παραπλανητικό να θεωρηθεί μια τέτοια πράξη ως αυθεντική...Ο Χριστός προσφέρει το σώμα Του και το αίμα Του για να δώσει στους ανθρώπους την όντως Ζωή...δεν στηρίζει τη λογική των μεταμοσχεύσεων...". Αν και ο ίδιος πριν από λίγο καιρό έγραφε στη "Σύναξη" (τεύχ. 56, σελ.74) : "Τα πατερικά κείμενα...μετατρέπονται σε σύμβολα συσπειρώσεως και οπλοστάσια για την προάσπιση υποκειμενικών επιλογών και την κατατρόπωση των αντιπάλων...αναδύεται ένας σκληρός φονταμενταλισμός που νεκρώνει την αλήθεια της πίστεως και αποθεώνει τους τύπους και τις αντικειμενοποιήσεις της". Αυτό θυμίζει τη σοφή ρήση του λαού "ο πνιγμένος από τα μαλλιά πιάνεται" αν και ταιριάζει καλύτερα το ότι "στο σπίτι του κρεμασμένου δεν μιλάνε για σχοινί". Κι αυτό γιατί σε μια άλλη δύσκολη περίπτωση που αντιμετωπίζει η Εκκλησία μας, αυτή της καύσεως η μη των σωμάτων, χρησιμοποιεί δια μέσου αυτών των ιδίων προσώπων το πατερικό φρόνημα και την πατερική σοφία κατά κόρον για να τεκμηριώσει την αταλάντευτη θέση της, ενώ αρνείται να πράξει το ίδιο και με τις μεταμοσχεύσεις! Πολύ φοβούμαι πως άθελά του ο σεβαστός μας καθηγητής υποβιβάζει την θεόπνευστη σοφία σε αιτία και αφορμή φονταμενταλισμού, ενώ και η ίδια του η θέση είναι κατά κάποιον τρόπο φονταμενταλιστική. Εμείς, πάντως, γνωρίζουμε πως φορείς της Παραδόσεως και του ήθους της Εκκλησίας μας είναι κατ' εξοχήν οι Πατέρες και Διδάσκαλοι της Οικουμένης. 

Όσον αφορά το αν η καρδία κατέχει κεντρικό ρόλο στη ζωή του ανθρώπου, όπως και το ποιος είναι ένας αποδεκτός για την Εκκλησία ορισμός του θανάτου, στη συνέχεια θα γίνει μια επιφανειακή έστω προσπάθεια να καταγραφούν ορισμένα πατερικά κείμενα για να καταδειχθεί αρχικά ο ρόλος της καρδίας, της ψυχής, των μερών αυτής, του εγκεφάλου και της σχέσεως αναμεταξύ των για να οδηγηθούμε, εκ του ασφαλούς και αβίαστα,  στο συμπέρασμα ότι ο καρδιακός και όχι ο εγκεφαλικός θάνατος σηματοδοτεί το βιολογικό τέλος του ανθρώπου. 

Πριν ξεκινήσει το δογματικό-πατερικό μέρος, θεωρώ σκόπιμο να τονίσω ότι τελικά οι μεταμοσχεύσεις  είναι δογματικό θέμα και σ' αυτό έχουμε τη σύμφωνη γνώμη του π. Ν. Χατζηνικολάου . Ο σεβαστός πρόεδρος της Σ.Ε.Β. στο ειδικό τεύχος της Ι.Σ.Ε.Ε. για την " Ταφή η καύση των νεκρών" ( Αθήναι 2000, σελ. 82) σημειώνει ότι "...λένε πολλοί ότι η καύση των νεκρών δεν είναι δογματικό θέμα. Κάθε τι όμως που έχει να κάνει με τον άνθρωπο, την ψυχή του και την ισόρροπη σχέση τους, αναφέρεται στο δόγμα της ενανθρωπήσεως, την αιώνια ζωή και την θεανθρώπινη δυνατότητά του." Και συνεχίζει τονίζοντας πως " μπορεί να μην υπάρχει δογματική διατύπωση, σίγουρα όμως υπάρχει δογματική αλήθεια." Η μήπως αυτά όλα δεν ισχύουν και για τις μεταμοσχεύσεις;  

Ορισμός του θανάτου

Σύμφωνα με το εσχατολογικό δόγμα (μερική εσχατολογία), "φυσικός η σωματικός θάνατος είναι η διακοπή της λειτουργίας του οργανισμού του ανθρώπου ως βιολογικού όντος.  Έτσι, "δυνάμεθα να ορίσωμεν τον θάνατον και ως χωρισμόν της ψυχής από του σώματος" (Φάκελλος μαθήματος Δογματικής Β', Ξ. Παπαχαραλάμπους, Αθήνα 1998, σελ.92/32). Ο Απόστολος Ιάκωβος στην Καθολική του Επιστολή (β', 26) τονίζει: "...το σώμα χωρίς πνεύματος(= ψυχής) νεκρόν εστιν..." Ομοίως ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς παρατηρεί πως "ο θάνατος χωρισμός της ψυχής από του σώματος". (Στρωματείς 7,12 ΒΕΠΕΣ 8,279). Κατά  τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης δε "ουδέν έτερόν εστι θάνατος, ει μη διάλυσις ψυχής τε και σώματος" (PG. 45,1153). Στην ίδια γραμμή κινείται ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς που διευκρινίζει σαφώς "χωρισμός της ψυχής από του σώματος θάνατός εστι του σώματος" (Φιλοκαλία Ιερών Νηπτικών ,εκδ.Αστέρος, Αθήναι 1961, τομ.Δ, σελ.93). Το ερώτημα αυτό, του τι είναι ο θάνατος, δημιουργήθηκε και στη σκέψη του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, για να απαντήσει χωρίς δισταγμό ότι "Θάνατός εστιν εφ'ημών ου της ουσίας ανυπαρξία κατά το δόξαν ετέροις, αλλ' η των ηνωμένων διάκρισις ( Περί Εκκλησιαστικής Ιεραρχίας, PG. 3, 404Β). Ενώ, τέλος, ο Μ. Αθανάσιος διευκρινίζει ότι "η κίνηση της ψυχής είναι η ζωή της, όπως και το σώμα, τότε ζήν λέγομεν, ότε κινείται, και τότε θάνατον αυτού είναι, ότι της κινήσεως παύεται" (Λόγος κατά Ελλήνων 33, PG. 25, 65C)

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί το ότι η ψυχή μετά από το χωρισμό της από το σώμα μεταβαίνει σε νέα κατάσταση, την μέση κατάσταση των ψυχών. Γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος συνεχίζει μετά το θάνατό του να ζη κατά την ψυχή αυτού και την απόδειξη αυτής της πραγματικότητος βρίσκουμε στην Αγία Γραφή. Στην Παλαιά Διαθήκη, διαβάζουμε το χωρίο:"Και εκλείπων απέθανεν Αβραάμ εν γήρα καλώ πρεσβύτης, και πλήρης ημερών και προσετέθη προς τον λαόν αυτού" (Γένεσις, 25,8) Ομοίως και στα χωρία Γένεσις 25,17/ 35,29/ 49,33. Στην Καινή Διαθήκη, στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο(10,28) διαβάζουμε: "Μη φοβείσθε από των αποκτεννόντων το σώμα, την δε ψυχήν μη δυναμένων αποκτείναι". Ομοίως και στα χωρία: Α' Κορινθ. 6,20/ 7,34. Αφού λοιπόν είναι τόσο σαφής η πατερική διδασκαλία περί του τι είναι ο θάνατος και αφού τόσο ιερή είναι η ψυχή για τον άνθρωπο κατά τη διάρκεια της βιολογικής ζωής του αλλά και μετά από αυτήν γιατί την παραβλέπουμε χάριν μιας κακώς εννοούμενης (σε αυτό το σημείο) επιστημονικής εξέλιξης; Ο Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. κ. Γ. Μαντζαρίδης στην εισήγησή του στο ειδικό τεύχος της Ιεράς Συνόδου για τις μεταμοσχεύσεις (στο εξής Ε.Τ.Μ.) αφού πρώτα εκθέτει τη διδασκαλία της Εκκλησίας μας σχετικά με το θέμα της ψυχής, μετά θέτει εν αμφιβόλω τις θεόπνευστες αυτές θέσεις επειδή δήθεν: "Με τις εξελίξεις που σημειώθηκαν στην ιατρική ...υποστηρίχθηκε ότι ο θάνατος του ανθρώπου μπορεί να ταυτισθεί με τον εγκεφαλικό θάνατό του" (σελ.269), ωσάν η θεοπνευστία και η αλήθεια της Εκκλησίας να εξαρτάται από τα επιστημονικά δεδομένα και τα κλινικά συμπεράσματα!

Ορισμός και χαρακτηριστικά της ψυχής

Τι είναι όμως η ψυχή και ποια τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα; Η ψυχή είναι το αθάνατο μέρος του ψυχοσωματικού ανθρώπου... δίνει ζωή και κίνηση στο σώμα, του οποίου κάνει χρήση για να δείξει την παρουσία της (Φιλοκαλία τόμ.Δ. "Γρηγόριος Παλαμάς", σέλ.143). Πράγματι! Η ψυχή είναι πνοή ζωής. Αυτό δηλώνει και η γνωστή ρήση της Παναγίας μας: "Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριον". Ο αείμνηστος Καθηγητής Π. Τρεμπέλας στο υπόμνημά του στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο (σελ.64) σημειώνει σχετικά: " Η ψυχή είναι η αρχή της ατομικότητος, η έδρα των ψυχικών ιδιοτήτων, όλων των εντυπώσεων, αίτινες έχουν προσωπικόν χαρακτήρα. Η λέξις "ψυχή μου"  ενταύθα, παρατηρεί, περιλαμβάνει πάσας τας συγκινήσεις της γυναικός και της μητρός, αίτινες κατακυριεύουν ήδη της καρδίας της Μαρίας, και καταλήγουν πάσαι ομού εις λατρείαν και δοξολογίαν του Θεού". Λίγο πιο κάτω σχολιάζοντας το στίχο Λουκ. α' 47 "...και ηγαλλίασε το πνεύμα μου επί τω Θεώ τω σωτήρι μου", επαναλαμβάνει με άλλα λόγια πως "κατά την Γραφήν η ψυχή, η έδρα της ατομικότητος, δια μεν του σώματος επικοινωνεί προς τον γήινον κόσμον, δια δε των ανωτέρων της δυνάμεων, των κυρίως πνευματικών, προς τον θείον κόσμον". Η ψυχή είναι και το μέσον δια του οποίου ο λόγος του Θεού εισχωρεί στον άνθρωπο. Αυτό επισημαίνει ο Απόστολος Παύλος απευθυνόμενος στους Εβραίους (Εβρ. 4,12): "...ο λόγος του Θεού... διικνούμενος άχρι μερισμού ψυχής τε και πνεύματος". Δηλαδή, εξηγεί ο Π. Τρεμπέλας, ο λόγος του Θεού εισχωρεί εις την ψυχήν και εις τα βαθύτατα αυτής ήτοι εις το πνεύμα, εισχωρεί εις τους αρμούς και μυελούς... άτινα σημαίνουν τα βάθη του σώματος"(σελ. 68-70 του ως άνω υπομνήματος). Είναι άλλωστε γνωστό ότι "...η ψυχή, ήτις ούτως η άλλως ζωοποιεί και κινεί πάσας τας ψυχοπνευματικάς λειτουργίας του όλου ανθρώπου". ("Φάκελλος Μαθήματος Χριστιανική Ηθική Α'", Ξ. Παπαχαραλάμπους, Α. Βουρλής, Αθήναι 1996, σελ. 40).

Γνωρίζουμε ακόμη ότι "ψυχή λέγεται συνεκδοχικώς η εκ τριών μερών αποτελουμένη ψυχή (ψυχή-νους-λόγος), αλλά ψυχή λέγεται και το ένα μέρος αυτής". Με τη δημιουργία της ψυχής εδημιουργήθησαν ταυτοχρόνως ο νους και ο λόγος αφού κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά αυτή είναι πλασμένη κατ'εικόνα Θεού, ο οποίος είναι Τριαδικός: Νους-Λόγος-Πνεύμα (Φιλοκαλία τόμος Δ', σελ. 145).  Ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος ενισχύων την ανωτέρω θέση λέγει πως αυτό είχε σαν συνέπεια "ει ενός λείπεται τούτων ο άνθρωπος των τριών, άνθρωπος είναι ου δύναται" ("Οι Νηπτικοί Πατέρες περί της κατά Χριστόν τελειώσεως του ανθρώπου" Χ. Σωτηρόπουλος, Αθήναι 1994, σελ.164). Για το τριμερές της ψυχής ο Άγιος Συμεών παρουσιάζει το τι συμβαίνει στην ψυχή όταν ο άνθρωπος προκόπτει κατά Θεόν: " Εκείνος οπού αγαπά εξ' όλης του της ψυχής εκείνους οπού τον υβρίζουν, η τον αδικούν... αναβαίνει εις μεγάλην προκοπήν, διότι τούτο όταν γίνεται με αίσθησιν καρδίας, φέρνει εκείνο οπού λογίζεται, δηλαδή την καρδίαν, εις άβυσσον ταπεινώσεως, και εις βρύσεις δακρύων μέσα εις τα οποία καταποντίζεται το τριμερές της ψυχής... και υψώνει τον νουν εις ουρανόν απαθείας...". ("Ευρισκόμενα", σελ.529).

Στην Κ.Δ. η λέξη "ψυχή" χρησιμοποιείται όχι πάντα με την ίδια έννοια. Άλλοτε σημαίνει τη ζωή, άλλοτε το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς μας και ενίοτε τον όλο άνθρωπο. Παραδείγματα αποτελούν τα χωρία Ματθ. β' 20, Ματθ. ι' 28, και Ρωμ. ιγ', 1. Στο πρώτο χωρίο: "...εγερθείς παράλαβε το παιδίον...τεθνήκασι γαρ οι ζητούντες την ψυχήν του παιδίου", χρησιμοποιείται για να τονιστεί η ψυχή ως ζωή. Στο δεύτερο: " μη φοβηθήτε από των αποκτενόντων το σώμα, την δε ψυχήν μη δυναμένων αποκτείναι...", δηλώνεται το πνευματικό στοιχείο της υπάρξεώς μας. Τέλος, στο τρίτο: "Πάσα ψυχή εξουσίαις υπερεχούσαις υποτασσέσθω...", εννοεί τον όλο άνθρωπο. Ολοκληρώνοντας την ενότητα αυτή περί της ψυχής, ας δούμε τι διδάσκουν οι Πατέρες της Εκκλησίας μας για την συμφυία ψυχής και σώματος.

Σχέσις ψυχής και σώματος

Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης παρομοιάζει την ψυχή και το σώμα ως δυο συντρόφους στους οποίους "ο Θεός έβαλεν εις τον κόσμον τούτον δια να πραγματευθούν και καθ' ένας να παίρνει μερίδιον κατά την φυσικήν αξίαν οπού έχει" ("Οδηγός Ορθοδοξίας" Αγίου Νικοδήμου ,σελ. 288-9). Εδώ χρειάζεται να υπογραμμίσουμε ότι ο Άγιος Αναστάσιος ο Σιναίτης διατυπώνει την άποψη ότι: "Ούτε γαρ σώμα προ της ψυχής υφίστατο, ούτε ψυχή προ του σώματος" (PG. 89, 724) συνηγορών με τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό που κατηγορηματικά τονίζει: "άμα δε το σώμα και η ψυχή πέπλασται, ου το μεν πρώτον, το δε ύστερον" (Αρχιμ. Ιεροθέου Βλάχου, "Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία", Έδεσσα 1987, σελ.97).  Είναι γνωστή σε όλους μας η απορία του ποιητού της νεκρωσίμου Ακολουθίας: "πως ψυχή εκ του σώματος βιαίως χωρίζεται;", "πως αποτέμνεται θείω βουλήματι ο φυσικότατος δεσμός της συμφυίας;". Αυτή η συνύπαρξη και η συμφυία σώματος και ψυχής και ο δεσμός ύλης και πνεύματος, εξηγεί ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, αποσκοπεί στην εκπλήρωση μιας αναγκαίας λειτουργίας, στην επάνοδο "εις το αρχαίον κάλλος, εν ω κατ' αρχάς εμορφώθημεν, κατ' εικόνα γενόμενοι του αρχετύπου" (PG. 46, 512). Στηριζόμενος στο αποστολικό χωρίο Β' Κορ. ε', 10 : "Τους γαρ πάντας ημάς φανερωθήναι δεί έμπροσθεν του βήματος του Χριστού, ίνα κομίσηται έκαστος τα δια του σώματος προς α έπραξεν, είτε αγαθόν είτε κακόν", ο Άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης παρατηρεί ότι σώμα και ψυχή είναι "ομόζυγα και ομοπόρευτα" αφού όπως λέει και τα δύο στοιχεία καταγράφηκαν στο βιβλίο της ζωής  και αγωνίσθηκαν τον αγώνα της πίστης "κατά τους θείους αυτών ιδρώτας" (PG. 3, 553). Και συνεχίζει διδάσκοντάς μας ότι ο σπουδαιότερος λόγος είναι ότι τα σώματα, ενωμένα με τις ψυχές που ενώθηκαν σε τούτη τη ζωή, έγιναν μέλη του Σώματος του Χριστού, δηλαδή της Εκκλησίας! Το αυτό βίωμα και την σχετική εμπειρία των αγίων στο θέμα αυτό διατυπώνει και ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος που επιγραμματικά αναφέρει πως η ψυχή "συγκληρονομεί τούτω (μαζί με το σώμα) της εκείθεν δόξης". Αυτό βεβαίως θα γίνει μετά την ανάσταση, όταν η ψυχή θα πάρει και πάλιν "μικρόν ύστερον και το συγγενές σαρκίον με το οποίον συμβίωσε και συνεφιλοσόφησε". Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί ότι η ψυχή είναι μεν ομόζυγη και ομοπόρευτη με το σώμα και το σώμα μετέχει στην πνευματική ζωή του πιστού (ιδιαίτερα η καρδιά, το αίμα, το ήπαρ και οι νεφροί όπως διαβάζουμε στα χωρία Λευιτ. 17, 14/ Γεν. 49, 6/ Ψάλμ. 79, 21/ Ιερ. 17, 10), όμως η ψυχή "τα του σώματος μέλη και ενεργεί και κινεί έκαστον προς την ιδίαν ενέργειαν" κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Σιναίτη (Φιλοκ. τ. Δ' πα' 42). Ενώ και ο Όσιος Θαλάσσιος ενισχύει τη θέση αυτή διακηρύσσοντας ότι "όπως έργο του Θεού είναι να διοική τον κόσμο, ούτω και ψυχής κυβερνήσαι το σώμα" (Φιλοκ. τ.Β', λα' σελ.207). Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι η ψυχή είναι ανεξάρτητη του σώματος όπως εξηγούν και οι πανεπιστημιακοί καθηγητές Ξ. Παπαχαραλάμπους και Α. Βουρλής (" Φάκελλος Μαθήματος Χριστιανική Ηθική Α", σελ. 97-98) : "Δυνάμεθα δε να διακρίνομεν τρεις βαθμίδας αναπτύξεως και ενεργείας της ψυχής, εν ταις οποίαις αύτη καθίσταται κατά το μάλλον η ήττον ανεξάρτητος από των επενεργειών και επιδράσεων του σώματος και της εξωτερικής φύσεως. Και εν μεν τη πρώτη και κατωτάτη βαθμίδι της εαυτής αναπτύξεως η ψυχή, εν αμέσω επαφή προς την σωματικήν και την εξωτερικήν φύσιν ευρισκομένη, εισδέχεται δια των αισθήσεων τας εξωτερικάς εντυπώσεις και σχηματίζει παραστάσεις εν τω εγκεφάλω, έπειτα δε διατίθεται (η ψυχή) ευαρέστως η δυσερέστως προς τας εντυπώσεις ταύτας και ρυθμίζει τα διεγειρόμενα δια των εξωτερικών ερεθισμάτων και επιδράσεων ευάρεστα η δυσάρεστα συναισθήματα. Εν δε τη δευτέρα ανωτέρα βαθμίδι η ψυχή καθίσταται περισσότερον ανεξάρτητος από της αισθητικής φύσεως...σχηματίζει γενικάς εννοίας, κρίσεις και συλλογισμούς, ρυθμίζει τα...συναισθήματα (νόησις, βούλησις, συναίσθησις)...και δια μεν της διανοίας νοεί τας υψίστας ιδέας περί Θεού, ψυχής, αθανασίας, αιωνιότητος  κ.λ.π., δια δε της βουλήσεως προσαρμόζεται υπό τας εντολάς και τους νόμους του απολύτου Όντος...και διεγείρονται τα ύψιστα συναισθήματα, οία τα διανοητικά, τα θρησκευτικά, τα ηθικά, τα καλαισθητικά, τα συμπαθητικά κ.λ.π....η κατά Χριστόν ζωή δεν εξαρτάται εκ της σωματικής καταστάσεως του ανθρώπου, ουδέ εκ της καλής λειτουργίας η μη οργάνων τινών του ανθρωπίνου σώματος, ουδέ και αυτού του εγκεφάλου, αλλ' εκ της όλης έναντι του Χριστού τοποθετήσεως και εν Χριστώ διαβιώσεως του όλου ψυχοσωματικού ανθρώπου". Η ανεξαρτησία της ψυχής από το σώμα όμως υποστηρίζεται και από τον Μητροπολίτη Ναυπάκτου κ.κ. Ιερόθεο ο οποίος γράφει σχετικά ("Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία", σελ. 104) : " Και όταν ακόμη βλάπτονται ορισμένα μέλη του σώματος, όταν εξαχθούν τα μάτια η κωφαθούν τα αυτιά, η ψυχή δεν έχει λιγότερες προνοητικές δυνάμεις του σώματος".

Στην ίδια συνάφεια θα μπορούσαμε να παραθέσουμε και τη θεοφώτιστη διδασκαλία του Αγίου Μακαρίου ( "Migne, τ.34, σελ. 553) : " Ειπέ μοι, εν όλω τω σώματι κείται η ψυχή του ανθρώπου, η εν ενί τόπω; Και ει μεν είπη σοί, ότι εν όλω τω σώματι, ειπέ αυτώ : Και πως τέμνουσι την χείρα του ανθρώπου η τον πόδα και ου κόπτεται και η ψυχή, αλλά πάλιν ζει ο άνθρωπος, και ουκ αποθνήσκει; Ει δε είπη σοι, εν ενί μέρει κείται, πάλιν ειπέ: Και πως  εισί τα  άλλα μέλη του ανθρώπου χωρίς ψυχής, και πως δύναται άψυχον μέλος έχειν ο άνθρωπος;...Παν γαρ το μη έχον ψυχήν νεκρόν εστί, και ουκ οίδας τι λέγεις. Εγώ δε είπω σοι, εν ποίω τόπω και ποίω τρόπω, και που αναπαύεται η ψυχή...Κατοικεί δε η ψυχή εν τη καρδία, και εν τω  όπισθεν μέρει της κεφαλής...και εν ταις βασιλικαίς φλεψίν. Δια τούτο ην αν ώραν τρωθή η καρδία, η εκ της βασιλικής φλεβός αίμα ρεύση πολύ, η η κεφαλή κρουσθή και τμηθή υπό ξίφους, παρευθύς χωρίζεται του σώματος η ψυχή, και νεκρόν το σώμα ευρίσκεται. Κατοικούσα δε η ψυχή εν τοις τρισί τούτοις μέρεσιν, όλω τω σώματι μεταδίδουσι της οικείας ζωτικής δυνάμεως"! Τέλος, είναι πατερική διδασκαλία ότι και αυτός ο παραγόμενος και εκφερόμενος λόγος από τα σωματικά όργανα (συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφάλου ως είναι φυσικό) δεν είναι τίποτε άλλο παρά "έκφρασις ψυχικής παρορμήσεως και υπαγορεύσεως" ( Φάκελλος Μαθήματος Χριστιανική Ηθική Α, σελ. 44).    Μετά από όλα αυτά ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι μπορεί (κατά την επιστήμη) να θεωρηθεί ένας "εγκεφαλικά νεκρός" ως αμετάκλητα νεκρός  όταν η ψυχή σαφώς παραμένει μαζί με το σώμα μέχρι ο Θεός να επιτρέψει τη λύση της συμφυίας, οπότε και τα δυο ομοπόρευτα μέρη απέρχονται του κόσμου τούτου χωρίς χρονικές αποστάσεις, όπως διαπιστώσαμε από τα πιο πάνω εκτεθέντα θεόπνευστα λόγια των Πατέρων της Εκκλησίας μας;

Η καρδία ως ηγεμονικό οργανο

Είναι όμως ώρα να δούμε και το περί της καρδίας "απόθετον κάλλος" της Πατερικής σοφίας! Στο ερώτημα "τι είναι η καρδία" την απάντηση δίνει ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς: " Η καρδία του ανθρώπου είναι το ηγεμονικό όργανο, ο θρόνος της Χάριτος. Εκεί βρίσκεται ο νους και όλοι οι λογισμοί της ψυχής" ("Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία", Αρχιμ. Ιεροθέου Βλάχου, Έδεσσα 1987, σελ. 102-3).  Καρδία είναι ακόμη αφ' ενός μεν το σαρκικό όργανο, αφ' ετέρου δε το κέντρο της υπάρξεώς μας μέσα στο οποίο γίνεται η κοινωνία και η ένωσή μας με τον Θεό. Αυτό επιβεβαιώνει ο Άγιος Μάρκος ο Ασκητής ερμηνεύοντας το λόγο του Κυρίου: "η βασιλεία του Θεού εντός υμών εστίν"(Λουκ. Ιζ' 21). Ο Όσιος Μάρκος λέγει ότι πρέπει κανείς να έχη τη Χάρη του Αγίου Πνεύματος ενεργούσα στην καρδιά του και έτσι να εισέλθη κατ' αναλογίαν στη Βασιλεία του Θεού "χρή πρώτον εν τη καρδία ενεργούσαν έχειν την χάριν του Αγίου Πνεύματος και ούτω κατά αναλογίαν εισελθείν εις την Βασιλείαν των Ουρανών" (Φιλοκ. Α' ρμθ', 119). Στο σημείο αυτό ας θυμηθούμε τι έλεγε ο μακαριστός Γέροντας Σωφρόνιος: "Πεδίον του πνευματικού αγώνος δι' έκαστον άνθρωπον προ παντός είναι η εαυτού καρδία...όστις... κατανοεί το λόγο του προφήτου Δαβίδ "προσελεύσεται άνθρωπος, και καρδία βαθεία" (Ψαλμ. ξγ', 7). Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι η καρδιά είναι ο χώρος εκείνος όπου αναπτύσσεται όλη η πνευματική ζωή, που ενεργεί η άκτιστη ενέργεια του Θεού...η Χάρη του Θεού εργάζεται μυστικά τη σωτηρία του ανθρώπου μέσα στην καρδιά του ("Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία", σελ. 148). Αλλά τούτο συμβαίνει και εξωτερικά της καρδίας όπως επισημαίνει ο Άγιος Διάδοχος Φωτικής. "Όταν ο άνθρωπος τηρεί τις εντολές του Χριστού και μνημονεύει το όνομα του Χριστού ακατάπαυστα, τότε το πυρ της Θείας Χάριτος κινείται και στα εξωτερικά αισθητήρια της καρδίας ("Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία", σελ. 156). Όλα τα παραπάνω επιβεβαιώνονται και από τον Απόστολο Παύλο που απευθυνόμενος στους Ρωμαίους (Ρωμ. ε',5) αποκαλύπτει πως "η αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις καρδίαις ημών".  Είναι άλλωστε γνωστή η πατερική διδασκαλία ότι μετά το άγιο Βάπτισμα η Χάρη του Θεού βρίσκεται στο βάθος της καρδιάς, ενώ ο διάβολος ενεργεί εξωτερικά, στο περικάρδιο. Με την έννοια αυτή είπε ο Απόστολος Πέτρος στον Ανανία "Ανανία, διατί επλήρωσεν ο σατανάς την καρδίαν σου...;" (Πράξ. ε',5). Το τελευταίο αυτό χωρίο μας δίνει την ευκαιρία να ασχοληθούμε με τα πάθη που πλημμυρίζουν την καρδιά για να δούμε στη συνέχεια και τη διάκριση μεταξύ σαρκικής και πνευματικής καρδίας και να διαπιστώσουμε τη σχέση μεταξύ τους όσον αφορά τη σωτηρία του ανθρώπου.

Ας ακολουθήσουμε τον Άγιο Διάδοχο Φωτικής για να βεβαιωθούμε πως "όταν η Χάρη του Θεού βρίσκεται στην καρδιά του ανθρώπου, τότε οι δαίμονες σαν σκοτεινά σύννεφα μετασχηματίζονται στα πάθη της αμαρτίας, αλλά και εις μετεωρισμούς ποικίλους... ίνα την μνήμην μετεωρίζοντες του νού της προς την χάριν αυτόν ομιλίας αποστώσιν" ("Συζητήσεις για την Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία", Ι.Μ. Γενεθλίου της Θεοτόκου 1988, σελ. 162). Επομένως, γράφει ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος Βλάχος, μέσα στην καρδιά γίνεται η μεγαλύτερη μάχη. Όταν εκεί νικήση ο Χριστός και ηττηθεί ο διάβολος, έρχεται ειρήνη εσωτερική και εξωτερική ("Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία", σελ. 157). Αυτή την κατάσταση επιβεβαιώνει ο Άγιος Μακάριος λέγοντας πως "η Χάρις του Θεού βασιλεύει εις όλους τους λογισμούς και τα μέλη, διότι εκεί είναι ο νους και όλοι οι λογισμοί της ψυχής" (Μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου, "Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς", Θεσσαλονίκη 1976, σελ. 103). Όλα τα παραπάνω μας οδηγούν στους θεόπνευστους λόγους του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης: "η θέωση γίνεται κατορθωτή με την ανακαίνιση και την κάθαρση της καρδιάς. Ο Θεός το είχε υποσχεθεί από τα παλαιά χρόνια με το στόμα του Προφήτου Ιεζεκιήλ(ια' 19) : "Και δώσω αυτοίς καρδίαν ετέραν και πνεύμα καινόν δώσω εν αυτοίς και εκσπάσω την καρδίαν την λιθίνην εκ της σαρκός αυτών και δώσω αυτοίς καρδίαν σαρκίνην" (Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, "Λόγοι εις τους Μακαρισμούς", Αθήνα 1990, σελ. 297).

Είναι τέλος εκπληκτικά τα λεγόμενα του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου ( " Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο", Εκδόσεις Σχοινά, Βόλος 1969, σελ. 110) : " Η καρδία πρώτη καταβληθείσα παρά της φύσεως, αναλογούσα τω μέλλοντι συνίστασθαι ζώω, την παρά φύσεως λαμβάνει καταβολήν" αφού όπως γνωρίζουμε από εκεί προέρχονται όλα τα πάθη και οι βλάσφημοι λογισμοί!

Σχέσις σαρκικής και πνευματικής καρδίας

Πιο πάνω έγινε μνεία της σαρκικής καρδίας η οποία δεν ταυτίζεται με την πνευματική καρδία, αλλά όπως σημειώνει ο Άγιος Θεόληπτος, Μητροπολίτης Φιλαδελφείας, "αυτή η πνευματική καρδία βρίσκεται σύμφωνα με τη διδασκαλία των αγίων Πατέρων μέσα στη σαρκική καρδιά, σαν σε όργανο ("Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία", σελ. 154). Αναφορικά με τη σχέση σαρκικής και πνευματικής καρδιάς, σχολιάζοντας ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς τα χωρία: α) του Απ. Παύλου "η επιστολή ημών...υμείς εστε...εγγεγραμμένη εν ταις καρδίαις ημών...αλλ' εν πλαξί σαρκίναις καρδίαις (Β' Κορ. γ' 2-3) και β) του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού "εν γουν τη καρδία ταύτη γεγονώς ο Θεός αξιοί τα ίδια γράμματα δια του πνεύματος εγχαράττεσθαι καθάπερ τισί μωσαϊκαίς πλαξί (Γρηγορίου Παλαμά, ΕΠΕ 2, σελ. 124-6), διακηρύσσει πως στην καρδιά, το σαρκικό όργανο, υπάρχει η πνευματική καρδιά! Την ίδια υπογράμμιση, με άλλα λόγια, κάνει και ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης που εκθέτει το ότι "όταν ο νους επιστρέφη από τη διάχυσή του, τότε πρώτον ευρίσκει την φυσική καρδιά και στη συνέχεια εισέρχεται στην πνευματική καρδιά…εισερχόμενος ο ασκητής δια του νοός εις την καρδίαν, πρώτον εις αυτήν την σαρκίνην καρδίαν, αρχίζει να διεισδύη εις εκείνα τα βάθη της, όπου δεν είναι πλέον σαρξ. Ευρίσκει την βαθείαν καρδίαν, την πνευματικήν...". (Αρχιμ. Σωφρονίου, "Ο Άγιος Σιλουανός", Έκδ. Ορθόδοξη Κυψέλη, σελ. 47-8).

Εμφορούμενος από το ίδιο πατερικό πνεύμα ο αείμνηστος δογματολόγος Π. Τρεμπέλας σχολιάζει το χωρίο Β' Κορ. γ', 3 : "...εν πλαξί καρδίαις σαρκίναις", γράφοντας τα εξής: "Και εάν εν τη Π.Δ. αι θεοχάρακτοι πλάκες, επί των οποίων είχε γραφεί ο νόμος, ήσαν αποτεθειμέναι εν τη κιβωτώ της διαθήκης, ήδη κιβωτός της Κ.Δ. αλλά και πλάκες θεοχάρακτοι είναι η καρδία παντός αληθώς πιστού, διότι εν αυτή, το Πνεύμα δια της χάριτός του εγγράφει τους νόμους και τας εντολάς του Θεού...και όπως προανήγγειλεν ο Κύριος δια του Προφήτου Ιερεμίου (λη', 33) "διδούς δώσω νόμους μου εις την διάνοιαν αυτών, και επί τας καρδίας αυτών γράψω αυτούς" (Π. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις τας επιστολάς-Β' Κορινθίους, σελ. 454). 

Στη συνέχεια θα δούμε μερικά ακόμη από τα θεόπνευστα και μελιστάλακτα λόγια των Πατέρων της Εκκλησίας μας σχετικά με τη σχέση σαρκικής και πνευματικής καρδίας. Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής μας πληροφορεί ότι η καρδία είναι το μέρος όπου ευρίσκονται ψυχή, νους και λογισμοί, παρουσιάζει δε αυτήν ως ηγεμονικό όργανο, του οποίου η καλή η η κακή κατάστασις έχει άμεσον επίδρασιν επί του νού και των λογισμών της ψυχής (Χ. Σωτηροπούλου, "Οι Νηπτικοί Πατέρες περί της κατά Χριστόν τελειώσεως του ανθρώπου", Αθήναι 1994, σελ. 177). Ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ.κ. Ιερόθεος Βλάχος γράφει σχετικά με την καρδιά: " Ο Κύριος μακαρίζει τους καθαρούς στην καρδιά (Ματθ. ε',8). Στην καρδιά, συνεχίζει, αποκαλύπτεται ο Θεός και εκεί Τον γνωρίζει ο άνθρωπος". Επαναλαμβάνει έτσι ο Σεβασμιώτατος τα όσα διδάσκει ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος περί νοεράς προσευχής: "από εκείθεν μέσα, από το βάθος της καρδίας, αναπέμπη τας ευχάς εις τον Θεόν, και αφ' ου εκείθεν από μέσα από την καρδίαν γευθή ότι είναι χρηστός ο Κύριος και γλυκανθεί, πλέον δεν θέλει μακρύνη ο νους από τον τόπον της καρδίας (Φιλοκ. Ε', 285). Συνεπώς, η καρδία η σαρκική που περιέχει την πνευματική και γεύεται και αυτή τα αγαθά της επικοινωνίας της πνευματικής καρδίας με τον Θεό-δημιουργό της, όταν συνεχίζει να πάλλεται, ζει. Και όταν είναι ζωντανή η καρδία επικοινωνεί με τον Θεόν και "τρέφεται" από αυτήν την επικοινωνία. Ποιος μπορεί να διακόψει αυτήν την σωτήριο σχέση; Ποιος θα τολμήσει να διακόψει μια τέτοια "συνομιλία"; Πριν όμως δώσουμε την απάντηση στα ερωτήματα αυτά ας δούμε την διδασκαλία των Αγίων Πατέρων αναφορικά με τις σχέσεις καρδίας , ψυχής, νού και εγκεφάλου. 

Α-Σχέσις καρδίας και ψυχής

Για τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, ο νους, προκειμένου να επιτελέση το έργο του, έπρεπε να κάμη χρήσιν ενός σωματικού οργάνου. Είναι δε κατηγορηματικός ότι το όργανο αυτό είναι η καρδία. Υπογραμμίζει όμως ότι η ψυχή παρουσιάζεται δι' όλου του σώματος, χρησιμοποιούσα ως κύριο συνοπτικό όργανο την καρδίαν ("Νηπτικοί Πατέρες...", σελ. 178-9). Ένα σημείο που πρέπει να διευκρινιστεί εδώ είναι το ότι όταν οι Πατέρες, όπως ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, αναφέρονται στην καρδιά, διακρίνουν μεταξύ σαρκικής και πνευματικής καρδιάς και της ενεργείας του νού ως ενεργείας της ψυχής εκδηλουμένης εκ της "κατοικίας" της, δηλαδή του λογιστικού ταμείου της καρδίας. Δι' αυτής της ενεργείας, δηλαδή του νού, ο άνθρωπος επικοινωνεί με τον Θεόν. Οι αδελφοί Κάλλιστος και Ιγνάτιος Ξανθόπουλοι όταν ομιλούν περί της καρδιακής προσευχής η περί μνήμης του Κυρίου Ιησού, είναι φυσικό να αναφέρονται "στην προσπάθειαν την οποίαν πρέπει να καταβάλλη ο πιστός, ώστε ο νους του κατά την ευχήν, ήτοι το Κύριε ημών Ιησού Χριστέ, ελέησόν με, να συγκεντρώνεται εν τη καρδία δια να εκδιώκονται τα πάθη της ψυχής, να τηρήται η καθαρότης της καρδίας και της ψυχής και να δύναται ο νους να ανέρχεται προς συνάντησιν του Θεού". Ο Όσιος Ιωάννης της Κλίμακος δε, αναφερόμενος στην αξιοθαύμαστη θέση, την οποία κατέχει ο νους εν τη καρδία, παρουσιάζει τούτον προς άρχοντα η προς αρχιερέα. Γίνεται, λέει, ο νους άρχων όταν προστατεύει την καρδίαν από τους εχθρούς της και την οδηγεί εις τον εύδιον λιμένα, ενώ γίνεται αρχιερεύς, όταν δια της προσευχής προσφέρει εις τον Χριστόν καθαρά και άγια καρδιακά κινήματα και νοήματα, ότε η καρδία μεταβάλλεται εις έμψυχον θυσιαστήριον("Οι Νηπτικοί Πατέρες…", σελ. 182-3). Έτσι, κατά τους αδελφούς αυτούς, "ο καθαρός νους είναι συνδετικός κρίκος καρδίας και Θεού, διο και πρέπει να ευρίσκεται πάντοτε εν τη καρδία, ώστε να εκδιώκη παν ότι μολύνει αυτήν και την ψυχήν…" (Φιλοκ., Δ' 2, 47).

Β-Η θέσις του νού εις την σωτηρίαν του ανθρώπου

Για να δώσουμε δε έμφαση στο ρόλο του νού στη σωτηρία του ανθρώπου, ας δούμε τον Κάλλιστο Καταφυγιώτη να συμπληρώνει σχετικά ότι "ο νους κινείται προς την θεωρίαν του Θεού α) αυτοκινήτως, β) ετεροκινήτως και γ) μεταξύ τούτων (Φιλοκ., Ε' 6). Όσον αφορά τον τρίτο τρόπο κινήσεως του νού, τι γίνεται αν ο άνθρωπος θελήσει να κινήσει τον νουν του προς τον Θεόν και κατόπιν περιέλθει στη λεγομένη "φυτική κατάσταση" η τον "εγκεφαλικό θάνατο"; Μήπως αφού, όπως δέχονται οι ιατροί, ζει η καρδία, άρα κινείται ο νους και ο ασθενής ζει επικοινωνόντας με τον Θεόν η ακριβώς ζει λόγω της επικοινωνίας του με τον Θεόν; Άλλωστε γνωρίζουμε ότι η επικοινωνία αυτή "θρέφει" και ζωοποιεί την ψυχήν που κατά τον Άγιο Νείλο τον ασκητή (Φιλοκ., Α' ρα' 185) "κατοικοεδρεύει" κυρίως εις την καρδίαν. Την ίδια επιφύλαξη εκφράζει και ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ.κ. Ιερόθεος Βλάχος στην εισήγησή του που συμπεριλαμβάνεται στο ειδικό τεύχος της Ιεράς Συνόδου σχετικά με τις μεταμοσχεύσεις (σελ. 359): "Πάντως όσο ο νους βρίσκεται...μέσα στο σώμα, μπορεί να μη λειτουργεί η διανοητική λειτουργία, η μνήμη η ίσως και η αίσθηση, αλλ' έφ' όσον λειτουργεί η καρδιά, λειτουργεί η νοερά ενέργεια του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει ότι τότε ο άνθρωπος μπορεί να μην έχει συνείδηση του περιβάλλοντος κόσμου, μπορεί να μην σκέπτεται, μπορεί να μην αισθάνεται η ακόμη μπορεί αμυδρώς να αντιλαμβάνεται, αλλ' όμως υπάρχει η ψυχή και είναι δυνατόν να έχη κοινωνία με τον Θεόν. Και βέβαια αν έχει συνηθίσει στη ζωή του να προσεύχεται, τότε η νοερά του ενέργεια βρίσκεται σε μεγάλη ένταση, δηλαδή ο άνθρωπος έχει αδιάλειπτη προσευχή". Στο σημείο αυτό ας επιστρέψουμε στο θέμα της διακρίσεως πνευματικής και σαρκικής καρδίας για να σημειώσουμε ότι και η πνευματική καρδιά αλγεί, πονά. Αυτό, όταν προέρχεται από τη Χάρη του Θεού, δεν έχει τραγικές συνέπειες για τη σαρκική καρδιά…η σαρκική καρδιά εξακολουθεί την φυσική της πορεία,…και τις περισσότερες φορές και οι καρδιολόγοι δεν μπορούν να συλλάβουν την ασθένεια, ακριβώς γιατί η σαρκική καρδιά, στον δεχόμενο τον καρδιακό πόνο, δεν είναι ασθενής (  μόνον εντός του σώματος και της καρδίας εισάγομεν τον νουν..." (Μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου, "Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς", σελ. 104). Σε άλλο σημείο ο Άγιος Γρηγόριος τονίζει ότι "επειδή η ψυχή είναι ένα πολυδύναμο πράγμα και χρησιμοποιεί το σώμα, μετά του οποίου συζή, ως όργανον, με ποια όργανα ενεργεί η δύναμις αυτής, την οποίαν ονομάζουμε νουν;(= διάνοια)". Ο Άγιος θεοφόρος Πατήρ σημειώνει ότι " αν και μήτε ένδον ως εν αγγείω, διότι είναι ασώματος, μήτε έξω, επειδή είναι ηνωμένη, γνωρίζομεν ακριβώς ότι το λογιστικόν ημών ευρίσκεται ως εν οργάνω εις την καρδίαν. Και αυτό εδιδάχθημεν όχι από άνθρωπον, αλλά πάρ' αυτού του πλάσαντος τον άνθρωπον, όστις είπεν: 'ου τα εισερχόμενα, αλλά τα εξερχόμενα δια του στόματος κοινοί τον άνθρωπον' και 'εκ γαρ της καρδίας εξέρχονται οι λογισμοί' " (  

Παρομοίως, ο Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. κ. Γ. Μαντζαρίδης παρατηρεί ότι ο "εκκεχυμένος δια των αισθήσεων νους" του ανθρώπου δεν δύναται να προσεγγίση πραγματικώς τον Θεόν ούτε να αποκτήση αληθή περί αυτού εμπειρία. Δια τον λόγον τούτον απαιτείται η κάθαρσις και η συγκέντρωσίς του εντός της καρδίας" (Γ. Μαντζαρίδου, "Παλαμικά", σελ. 41). Σε άλλο σημείο του ιδίου συγγράματος τονίζει εμφαντικά ότι "το Πνεύμα του Θεού έρχεται εις την καρδίαν του ανθρώπου και κράζει 'αββά ο Πατήρ'. Διατί λοιπόν ο άνθρωπος να εξώση τον νουν από του σώματός του και να μην επιχειρήσει να τον συγκεντρώση εις την καρδίαν του δια να προσευχηθή εκεί -μετά του Πνεύματος του Θεού- με τον Θεόν; (

Ανακεφαλαιώνει όλα τα παραπάνω ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος μαρτυρώντας πως σύμφωνα με το χωρίο του Εκκλησιαστού: ' εάν πνεύμα του εξουσιάζοντος αναβή επί σε, τόπον σου μη αφής', "η καρδία, ο νους και οι λογισμοί της ψυχής ευρίσκονται εις στενόν σύνδεσμον με αποτέλεσμα το εν να επηρεάζη αμέσως και αποφασιστικώς το άλλο. Κυρίως και πρωταρχικώς πρέπει να τηρηθή καθαρός ο τόπος μέσα εις τον οποίο εδράζεται η ψυχή και ο νους. Ο τόπος δε αυτός είναι η καρδία (Φιλοκ., Ε' 86). Η καθαρότης της καρδίας, διδάσκει ο Άγιος Συμεών, αρχίζει με την μείωσιν και απομάκρυνσιν των παθών εκ της ψυχής και συνεχίζεται με την προσπάθειαν και επιδίωξιν του νού να συμφιλιωθή με τον Θεόν, πράγμα το οποίον ενδυναμώνει και αυξάνει την προσευχήν και οπλίζει τον νουν με ισχυράν δύναμιν, ώστε να εκδιώκη τους πονηρούς λογισμούς και να μην επιτρέπη την είσοδόν των εις την καρδίαν και τέλος καταλήγει εις την δυνατότητα θεωρίας του Θεού με τα νοερά όμματα της ψυχής (Φιλοκ., Ε' 88). Προηγουμένως τέθηκε το ερώτημα περί του ποιος έχει το σθένος να διακόψει την προσευχητική κατάσταση του "εγκεφαλικά νεκρού". Τώρα τίθεται εκ νέου το αυτό ερώτημα στο οποίο την απάντηση καλείται να δώση ο μακαριστός Γέρων Σωφρόνιος: " Ο άνθρωπος ως όλον μια εργασία γνωρίζει και δι' αυτήν επλάσθη, να στρέφεται όλος προς το Ον απ' όπου έλαβε την ύπαρξη και να κράζη ένδον 'Αββά ο Πατήρ', δοξολογικώς. Επειδή όμως πάντες αλλοιωθήκαμε και αυτήν την πνευματική εργασία την καταφρονήσαμε και δι' άγνοια αλλά κυρίως δια τον κόπον που έχει να φυλάξωμε τον έσω άνθρωπον αφάνταστον, ο Δεσπότης Χριστός δίδει εις τον καθένα στιγμή τινά η πολλές της γεύσεως αυτής της Δόξης της εργασίας. Δια να το γευθή αυτό ο άνθρωπος και να εννοήση το χάος το υπό των ποδών του και την Χάρη και τον Παράδεισο τον γλυκύτατο άνωθέν του και να ταννυστή μεταξύ φόβου και χαράς πρέπει να καταπαύσουν οι αισθήσεις. Όχι μόνον αι εξωτετρικαί αλλά και αι εσωτερικαί τοιαύται και να μείνη μόνος-μόνω τω Θεώ. Όταν λοιπόν ευρίσκεται σε κατάσταση όπου οι αισθήσεις ούτε λαμβάνουν ούτε εκπέμπουν, τότε επειδή απλώς ο εγκέφαλος και τα νεύρα είναι εργαλεία όπου εκδηλώνεται η ψυχή, αιφνιδίως ο νους Σαββατίζει και βλέπει τον Θεόν του ως ενέργεια και γνωρίζει ίσως δια πρώτην φορά εις την ζωήν του το πως ευρίσκεται μεταξύ χάους και φωτός και άρχεται να κράζη την εν τω Παραδείσω προσευχητική εργασία ' Αββά ο Πατήρ'. Τέλος πάντων προσεύχεται εν πνεύματι και αληθεία. Στέκομαι λοιπόν με φόβο. Ποιος μπορεί να διακόψει αυτή την προσευχητική του κατάσταση, αφού μάθαμε ότι στον Άδη ουκ έστι μετάνοια;" Αυτό άλλωστε βεβαιώνει με άλλα λόγια και ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης  που λέει ότι " όταν κατ' ενέργειαν Θεού συνενούται ο νους μετά της καρδίας κατά τοιούτον τρόπον, ώστε να απεκδύεται θετικώς πάσαν εικόνα και έννοιαν, ενώ ταυτοχρόνως αι είσοδοι της καρδίας κλείονται εις παν αλλότριον, τότε η ψυχή εισέρχεται εις   που λέει ότι " όταν κατ' ενέργειαν Θεού συνενούται ο νους μετά της καρδίας κατά τοιούτον τρόπον, ώστε να απεκδύεται θετικώς πάσαν εικόνα και έννοιαν, ενώ ταυτοχρόνως αι είσοδοι της καρδίας κλείονται εις παν αλλότριον, τότε η ψυχή εισέρχεται ειςγνόφον όλως ιδιαιτέρας τάξεως και κατόπιν αξιούται αφάτου παραστάσεως ενώπιον του Θεού, καθαρώ νοί. Και όμως υπάρχει τι έτι ανώτερον. Κατάστασις κατά την οποίαν ο άνθρωπος υπαρξιακώς και μετ' ακαταμαχήτου οφθαλμοφανείας κοινωνεί της αιωνίου ζωής και της ανεκφράστου εν τω Θεώ αναπαύσεως. Αλλ' εάν ο Κύριος κατά τας μόνον εις Αυτόν γνωστάς βουλάς, ευδοκήση να παρατείνη τη ζωή του ανθρώπου επί της γης, η τοιαύτη κατάστασις δεν διαρκεί επί πολύ και επιστρέφει ούτος εκ νέου εις τον κόσμον, δεόμενος ως ο Πέτρος επί του Θαβώρ: 'Κύριε, καλόν εστιν ημάς ώδε είναι' μετά Σου ("Άγιος Σιλουανός", σελ. 187).  Την αυτή θέση και συνάμα απορία εκφράζει και ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ.κ. Ιερόθεος στο ειδικό τεύχος της Ι.Σ.Ε.Ε.(σελ. 361), ερωτώντας: "Πως επεμβαίνουμε βίαια σε έναν άνθρωπο του οποίου δεν λειτουργούν μερικές εγκεφαλικές λειτουργίες, αλλά, επειδή λειτουργεί η καρδιά και υπάρχει ακόμη η ψυχή, ο άνθρωπος αισθάνεται;…Στην κατάσταση εκείνη της διαδικασίας της εξόδου, που γίνονται και πολλά πνευματικά γεγονότα, εμφάνιση αγγέλων, αγίων, ακόμη και δαιμόνων, μήπως στεκόμαστε λίγο ανάλγητοι απέναντι του ψυχορραγούντος και μήπως δεν σεβόμαστε τις πλέον συγκλονιστικές πλευρές της ζωής του;…Μήπως όμως η υιοθέτηση σκληρών επιλογών, έστω για την παράταση της ζωής ενός άλλου ανθρώπου, εκλαμβάνεται ως βίαιη ενέργεια και μια   Την αυτή θέση και συνάμα απορία εκφράζει και ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου κ.κ. Ιερόθεος στο ειδικό τεύχος της Ι.Σ.Ε.Ε.(σελ. 361), ερωτώντας: "Πως επεμβαίνουμε βίαια σε έναν άνθρωπο του οποίου δεν λειτουργούν μερικές εγκεφαλικές λειτουργίες, αλλά, επειδή λειτουργεί η καρδιά και υπάρχει ακόμη η ψυχή, ο άνθρωπος αισθάνεται;...Στην κατάσταση εκείνη της διαδικασίας της εξόδου, που γίνονται και πολλά πνευματικά γεγονότα, εμφάνιση αγγέλων, αγίων, ακόμη και δαιμόνων, μήπως στεκόμαστε λίγο ανάλγητοι απέναντι του ψυχορραγούντος και μήπως δεν σεβόμαστε τις πλέον συγκλονιστικές πλευρές της ζωής του;...Μήπως όμως η υιοθέτηση σκληρών επιλογών, έστω για την παράταση της ζωής ενός άλλου ανθρώπου, εκλαμβάνεται ως βίαιη ενέργεια και μια ιδιότυπη "δολοφονία";

Ας δούμε όμως δυο ακόμη γνώμες βαρύνουσας σημασίας περί του θέματος αυτού. Ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Π. Μπόνης σημειώνει ("Μεταμοσχεύσεις: Προβληματισμοί-Θεολογική Θεώρηση", Εκδ. Επτάλοφος, Αθήναι 1999, σελ. 49-50) : " Σχετικώς ο Μητροπολίτης Δημητριάδος κ.κ. Χριστόδουλος δέχεται την άποψη ότι η απώλεια της ικανότητος προς συνείδησιν, που συμβαίνει στις περιπτώσεις κώματος η "εγκεφαλικού θανάτου", δεν ταυτίζεται με την απώλεια της ικανότητος προς εσωτερική εγρήγορση. Δηλαδή, ένας άνθρωπος με κατεστραμμένη την εγκεφαλική λειτουργία δεν σημαίνει ότι παύει και να υπάρχει. Ο Φρόϋντ κατέστειλε την εγρήγορση δια της υπνώσεως και διερωτώμαι γιατί θα πρέπει το ασυνείδητον να υπάρχει στην περίπτωση της υπνώσεως και να μην υπάρχει στην περίπτωση του κώματος". Ο ίδιος ο Καθηγητής πιο κάτω διερωτάται (σελ. 54-55) "Ποιος γνωρίζει τα μυστικά βιώματα της ψυχής στην κατάσταση του κλινικού θανάτου; Ποιος μπορεί να διαγνώσει  την πάλη και τον αγώνα της ψυχής, έστω και αν η ψυχή δεν μπορεί να εξωτερικεύσει τα αισθήματα αυτά, γιατί ο εγκέφαλος, το όργανο που την εκφράζει, είναι νεκρός;".

Γ- Νους και καρδία

Ο μακαριστός π. Ι. Ρωμανίδης έγραφε στο βιβλίο του " Ρωμαίοι η Ρωμηοί Πατέρες της Εκκλησίας" ( 1984, πρόλογος) :" Η κατάστασις του φωτισμού του νοός, δηλ. της αδιαλείπτου  ευχής του Αγίου Πνεύματος εις την καρδίαν, εκδιώκει τον φόβον, καλλιεργεί την ανιδιοτελή αγάπην και δίδει την δύναμιν να αντέξει ο πιστός εις οποιαδήποτε βασανιστήρια". Ενώ ο Άγιος Νικηφόρος ο Μονάζων ( Λόγος περί πίστεως, Φιλοκαλία Δ', σελ. 20) επισημαίνει πως " εν τη καρδία εμφανίζεται ο Θεός τω νοΐ κατ' αρχάς μεν, ως φησίν ο της Κλίμακος, ως πυρ καθαίρον και εραστήν, έπειτα δε και ως φως λαμπρύνων τον νουν και θεοειδή εργαζόμενος". Για τη σοφία του ιδίου αγίου λόγο κάνει και ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ.κ. Ιερόθεος (" Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ως αγιορείτης", Έκδ. Ι. Μ. Πελαγίας, 1996, σελ. 159) : " Για την είσοδο του νού στην καρδία συνιστά...στη συνέχεια να ωθήται και να βιάζεται ο νους να κατέλθη στην καρδιά μαζί με τον εισπνεόμενο αέρα...Κατ' αρχάς μεν ο νους αισθάνεται στενοχωρία από τον περιορισμό στον χώρο της καρδιάς. Όταν όμως συνηθίσει, τότε δεν υπομένει τις έξω περιπλανήσεις, γιατί εκεί στην καρδιά βρίσκεται η Βασιλεία του Θεού". Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί το γεγονός ότι ο Άγιος Νικηφόρος μας πληροφορεί περί της υπάρξεως της σαρκίνης καρδίας η οποία σχετίζεται όσο και η πνευματική με το νού και τη νοερά προσευχή. Αυτό φαίνεται από την διατύπωση του αγίου, ότι δηλαδή ο νους στενοχωρείται από τον περιορισμό του μέσα στην καρδιά. Ο άγιος δεν θα έλεγε ποτέ ότι ο νους ως πνευματικό μέγεθος  περιορίζεται σε τόπο  και μάλιστα στην πνευματική καρδιά που είναι άλλο πνευματικό μέγεθος! Διαφορετικά ο νους και η πνευματική καρδιά θα είχαν συγκεκριμένο όγκο η διαστάσεις!

Ένας άλλος θεοδίδακτος Πατήρ της Εκκλησίας, ο Άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης εξηγώντας τα περί της αδιαλείπτου ευχής, σημειώνει πως η ευχή " είναι το μέσον δια του οποίου καθαίρεται ο νους εκ των ποικίλλων και πολυμόρφων διαλογισμών...συγκεντρούται και περιορίζεται εν τη καρδία...ίνα...αποκαθάρη και την καρδίαν από των παθών αυτής" (" Οι Νηπτικοί Πατέρες περί της κατά Χριστόν τελειώσεως του ανθρώπου", Χ. Σωτηροπούλου, Αθήναι 1994, σελ. 138). Το ίδιο συμβαίνει με τον Άγιο Γρηγόριο όσον αφορά την διευκρίνιση περί περιορισμού του νού στη σαρκική καρδιά. Αυτό επιβεβαιώνεται από το ότι ο άγιος τονίζει το γεγονός ότι ο νους μένει στην καρδία για να την καθαρίση από τα πάθη της. Πάθη όμως και προσβολές του μισοκάλου δέχεται το περικάρδιο, όπως γράφηκε παραπάνω, και όχι η πνευματική καρδία. 

Δ- Νους και ψυχή

Στους Ασκητικούς Λόγους του Αββά Ισαάκ του Σύρου (σελ. 281) διαβάζουμε ότι " ο νους είναι μια των αισθήσεων της ψυχής, η δε καρδία περιέχει και κρατεί τας ένδον αισθήσεις, και αύτη είναι κυρίως η ρίζα...". Επίσης ο Άγιος Συμεών ο νέος Θεολόγος κηρύττει πως " ούτε πάλιν είναι δυνατόν να υπάρξει το εν μέρος της ψυχής ερήμην των άλλων. Ο νους υπάρχει εις την ψυχήν ως αναπόσπαστον συστατικόν της και συγχρόνως έχει αναποσπάστως εντός του τον λόγον" (" Οι Νηπτικοί Πατέρες...", σελ. 164).  Πιο αναλυτικά παρουσιάζει τα πράγματα ο Μ. Αντώνιος (" Χριστιανική Ηθική Α..., σελ. 42) που εμφαντικά τονίζει ότι " η μεν ψυχή εστίν εν τω σώματι, εν δε τη ψυχή εστίν ο νους, εν δε τω νού εστίν ο λόγος, δι' ων ο Θεός νοούμενος και δοξαζόμενος αθανατίζει την ψυχήν, αφθαρσίαν αυτή και τρυφήν δωρούμενος". Επίσης, ο Μ. Φώτιος είναι κατηγορηματικός στο ότι "... ο νους έχει υπόσταση,...δια τούτο ο νους ταυτίζεται προς την ψυχήν" (" Χριστιανική Ηθική... σελ. 42, σημ. 30). Κλείνοντας και την 4η αυτή παράγραφο, ας αναφερθούμε και σε έναν άλλο μεγάλο θεόπτη- τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Ο ησυχαστής άγιος στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει τον Βαρλαάμ, αναλύει τα περί της προσευχής ως εξής : " κατά την αρπαγή του νού ο προσευχόμενος έχει αίσθησιν των ενεργειών της ψυχής και του σώματος και ότι το σώμα και ο νους συνεχίζουν να θεωρούνται δώρα του Θεού, καθόσον  άνευ αυτών δεν επενεργεί η θεία Χάρις και δεν επιτυγχάνεται η ένωσις του προσευχομένου με τον Θεόν".

Ε- Ψυχή, νους, καρδία και εγκέφαλος

Στο περιοδικό "Επαγγελία" (τ. 11/2001, σελ. 3) διαβάζουμε την ανάλυση του μακαριστού π. Ι. Ρωμανίδη σχετικά με τη σχέση αυτή : "...η νοερά ενέργεια της ψυχής, που προσεύχεται νοερώς και αδιαλείπτως εις την καρδίαν, είναι ένα φυσιολογικόν όργανον που όλοι έχουν και το οποίον χρειάζεται θεραπείαν...Μόνον η νηπτική η η  ασκητική αγωγή των Πατέρων οδηγεί εις την θεραπείαν αυτού του οργάνου, το οποίον εις την παράδοσιν λέγεται νους και λειτουργεί σωστά, όταν το Πνεύμα του Θεού προσεύχεται μέσα εις αυτόν, εις τον χώρον της καρδίας αδιαλείπτως και ανεξαρτήτως από την απασχόλησιν της λογικής εις τον εγκέφαλον. Όταν όμως ο νους δεν λειτουργεί σωστά, τότε ευρίσκεται εις τον χώρον του εγκεφάλου γεμάτος από τους λογισμούς της διανοίας. Δια τούτο ο αθεράπευτος συνήθως δεν γνωρίζει ούτε καν την ύπαρξη του οργάνου τούτου".

Είδαμε, μέσα από τις αναφορές στους Αγίους και θεοφόρους Πατέρες της Εκκλησίας μας, ότι η σαρκική καρδιά περιέχει μέσα της την πνευματική, στην οποία εδράζεται η ουσία της τριμερούς ψυχής. Διαπιστώσαμε πως αποστολή του νού είναι η διαφύλαξις της καρδίας καθαράς, ώστε να μπορεί να επικοινωνεί-Θεία Χάριτι-δια της προσευχής με το Θεό-δημιουργό της. Αν η καρδιά, έστω με μηχανικό τρόπο, συνεχίζει να λειτουργεί, τότε ο άνθρωπος ζει, αφού όπως γνωρίσαμε ζει και ενεργεί και η ψυχή του. Όσο δε ενεργεί η ψυχή, αυτός (ο άνθρωπος) συνεχίζει την βιολογική ζωή του μέχρι ο Θεός, και μόνον αυτός, να επιτρέψει την διάλυση της συμφυίας ψυχής και σώματος οπότε παύει να λειτουργεί η καρδιά και όλες οι λειτουργίες της και ο άνθρωπος λογίζεται (τότε μόνο) ως αμετάκλητα νεκρός. Αυτά παραλάβαμε από τους Πατέρες της Εκκλησίας μας! Άλλωστε, αν η Εκκλησία μας αποδεχθεί την εγκυρότητα του "εγκεφαλικού θανάτου" και λαμβάνοντας ύπ' όψιν μας την διδασκαλία ότι ο άνθρωπος αποτελείται από ψυχή και σώμα και τα περί ορισμού του θανάτου όπως εξετέθησαν πιο πάνω, θα πρέπει να δεχθεί και την άποψη ότι η ουσία της ψυχής βρίσκεται στον εγκέφαλο και το εγκεφαλικό στέλεχος, πράγμα που απορρίπτει κατηγορηματικά και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης: "Εν εγκεφάλω δε, ως εν οργάνω, ευρίσκεται ουχί η ουσία και η δύναμις του νοός, ήτοι της ψυχής, αλλά μόνη η του νοός ενέργεια...και άφες τους νεωτέρους φυσικούς και μεταφυσικούς να λέγωσιν, ότι η ουσία της ψυχής ευρίσκεται εις τον εγκέφαλον και εις το του εγκεφάλου κωνάριον" (Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου, "Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον", σελ. 164). Στο ίδιο υπέροχο σύγγραμά του ο Αγιορείτης άγιος (σελ. 167-8) επισημαίνει ότι "η υπερφυσική χάρις του Θεού, εις την καρδίαν ευρίσκεται, ως εις καθέδραν και θρόνον και μαρτυρούσι ταύτα πρώτον αι Γραφαί. Ο γαρ Κύριος φησίν ' Η βασιλεία του Θεού εντός υμών εστι' (Λουκ. ιζ', 21). Και ο Παύλος:' Εξαπέστειλεν ο Θεός το πνεύμα του Υιού αυτού εις τας καρδίας ημών, κράζων Αββά ο Πατήρ' (Γαλ. δ', 6). Και πάλιν ' η αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις καρδίαις ημών' (Ρωμ. ε', 5). Και αλλαχού ' ίνα δώη υμίν κατά τον πλούτον της δόξης αυτού,...εις τον έσω άνθρωπον, κατοικήσαι τον Χριστόν δια της πίστεως εν ταις καρδίαις υμών' (Εφες. γ', 16)....ο γαρ Μέγας Μακάριος λέγει ότι η καρδία ηγεμονεύει όλου του οργάνου, και επάν κατάσχη τας νομάς της καρδίας, η χάρις βασιλεύει όλων των λογισμών και των μελών. Εκεί γαρ εστιν ο νους και πάντες οι λογισμοί της ψυχής' (Λόγος ιε', 203)...έχει γαρ και αυτός (ο νους) το σώμα μεν ως περιφέρειαν και κατοικίαν, την δε καρδίαν, ως ιδικόν του κέντρον και θάλαμον εις ανάπαυσιν και δια τούτο ο Άγιος Ισαάκ ονομάζει την καρδίαν οίκον της διανοίας (Λόγος ξθ', 404). Περί του νού δε έλεγε πως "κατ' εξαίρετον τρόπον, της μεν νοεράς του ενεργείας όργανον έχει τον εγκέφαλον, της δε λογιστικής και θελητικής ενεργείας του και δυνάμεως, και δη και της ουσίας του, καθέδραν έχει την καρδίαν..." ("Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο", σελ. 40-41). Επιμένει δε ο Άγιος Νικόδημος στο θέμα αυτό διευκρινίζοντας πως "εν τω εγκεφάλω, ως εν οργάνω ευρίσκεται ουχί η ουσία και η δύναμις του νοός, ήτοι της ψυχής, αλλά μόνη η του νοός ενέργεια, και άφες τους φυσικούς...", ενώ σε άλλο σημείο (σελ. 164, σημ. 48) δικαιολογεί λεπτομερέστερα τα παραπάνω ως εξής: " Επειδή δε η καρδιά και το εν τη καρδία απειλικρινημένον πνεύμα αεικίνητον εστίν, άρα και η αεικίνητος ψυχή εν τη αεικινήτω καρδία να ευρίσκεται κατ' ουσίαν και δύναμιν, και ακόλουθον, και εύλογον εστί μάλλον, η να ευρίσκεται εν τω εγκεφάλω. Ότι μεν ουν η καρδία εστίν αεικίνητος πρόδηλον α) διότι αύτη αφ' ου πλασθή, δεν παύει από του να κινήται, έως ου να εξέλθει η ψυχή εκ του σώματος, β) ότι αύτη είναι πηγή ζωής όλου του σώματος δια της κινήσεώς της, και ευθύς όταν παύση η κίνησης αυτής, παύει και η ζωή του σώματος και μάλλον η ψυχή η εν τη αεικινήτω καρδία ούσα ενιδρυμένη, δια της κινήσεως της καρδίας ενεργεί, μεταδίδουσα την ζωήν εις όλο το σώμα, και τούτο ζωοποιούσα, κατά τον Μ. Βασίλειον λέγοντα 'την ζωτικήν δύναμη, επεί συγκέκραται τω σώματι η ψυχή φυσικώς δια την ευκρασίαν, και ουκ εκ προαιρέσεως χορηγεί' (  δικαιούσιν ότι εκεί η ψυχή να ενθρονίζηται,  μαθέτωσαν ούτοι ότι το πνεύμα τούτο πολύ περισσότερον εν τη καρδία ευρίσκηται και ότι εκ της καρδίας, της πηγής των πνευμάτων, το πνεύμα τούτο και εις τον εγκέφαλον αναβαίνει και ουχί το ανάπαλιν, εκ του εγκεφάλου εις την καρδίαν".

Κοινωνικά κριτήρια

Η Συνοδική Επιτροπή Βιοηθικής όμως θέτει και ένα άλλο δίλημμα, το κοινωνικό. Δηλαδή το πως θα αντιμετωπιστούν οι περιπτώσεις "εγκεφαλικών" θανάτων με γνώμονα τις ανάγκες και τις επιθυμίες του ανθρώπου-ασθενούς. Κατ' αρχάς πρέπει να τονιστεί ο κίνδυνος της απολυτοποίησης ορισμένων χριστιανικών αρετών έναντι άλλων. Όλοι οι υποστηρικτές των μεταμοσχεύσεων επικαλούνται διαρκώς το επιχείρημα της αγάπης. Που είναι ο κίνδυνος σε μια τέτοια τακτική; Την απάντηση δίνει ο Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Αθηνών κ. Ν. Ε. Μητσόπουλος (" Θέματα Ορθοδόξου Ηθικής Θεολογίας", ΟΕΔΒ, Αθήναι 1989, σελ. 25-26) επισημαίνοντας το γεγονός ότι " ουχί σπανίως χριστιανοί τινές εν τη προσωπική αυτών ζωή η και εν τω κηρύγματι εκπρόσωποι της Εκκλησίας απομονώνουν χριστιανικάς τινάς εντολάς, προσκολλώνται εις αυτάς επί παραθεωρήσει άλλων εξ ίσου σημαντικών και διαμορφώνουν τύπους χριστιανικούς μονομερείς, αρνούμενους να βλέπουν τους πάντας και τα πάντα υπό το άπλετον φως της χριστιανικής αληθείας...Αποτέλεσμα; Όταν συνειδητοποιηθή το έστω και μερικώς εσφαλμένον... απορρίπτεται και παν το αληθές μετά του εσφαλμένου."  Στο επιχείρημα ότι η επιθυμία για παράταση της ζωής είναι ιερή και λίαν σεβαστή, απαντούμε ότι δεν μπορεί να γίνει αυτό αποδεκτό χωρίς τις απαιτούμενες προϋποθέσεις ποιότητος της ζωής. Έτσι τουλάχιστον θα έπρεπε να βλέπει το θέμα η Εκκλησία η οποία σκοπό δεν έχει να παρηγορήσει με εκκοσμικευμένο τρόπο τον άνθρωπο και να τον βοηθήσει απλώς να παρατείνη τη ζωή του, αλλά να τον προετοιμάσει για την αιωνιότητα και να τον παρηγορήσει με θεάρεστο τρόπο. Να του δώσει να καταλάβει το νόημα της χριστιανικής ζωής και του θανάτου, την αξία του πόνου και της ασθενείας, των δοκιμασιών, της μνήμης θανάτου. Προορισμός της Εκκλησίας δεν είναι να προσφέρει στον άνθρωπο βιολογική ζωή, αλλά την Ζωή, η οποία όμως Ζωή δεν προϋποθέτει μακροζωΐα, αλλά ζωή εν Χριστώ. Εύχεται βέβαια στο μυστήριο του γάμου την μακροημέρευσιν αλλά όχι για λόγους ευδαιμονίας και ανάγκης βιολογικής ζωής , αλλά ως χρόνον ικανόν για να αξιωθεί ο άνθρωπος, με τη συνεργία του Αγίου Πνεύματος, να προετοιμάσει το πέρασμά του στην αιώνια ζωή. Για ποιο άλλο λόγο χαρακτηρίζουμε άλλωστε την επίγειο ζωή μας με "πειρατήριο"; Τη θέση αυτή έχει και ο Καθηγητής κ. Ν.  Μητσόπουλος (" Θέματα Ορθοδόξου Ηθικής...", σελ. 178) που εμφαντικά επισημαίνει ότι "εάν η παράτασις της εν τω κόσμω τούτω ζωής επιζητείται δια την πρόοδον του πιστού εις την κατά Χριστόν ζωήν και την ηθικήν τελείωσιν αυτού, εάν επιδιώκηται προς τον σκοπόν της επαυξήσεως του χρόνου της συνεργείας του ανθρώπου εις το σωτήριον έργον του Χριστού, εάν επιχειρήται ουχί προς παράτασιν των απολαύσεων της προσκαίρου ζωής, αλλά προς πληρεστέραν συμμετοχήν εις το πάθος και τον θάνατον του Χριστού, αναμφιβόλως η επιδίωξις αύτη του ανθρώπου όχι μόνον είναι κατά πάντα επιτρεπτέα χριστιανικώς, αλλά και επιβεβλημένη." Αυτό βέβαια δεν αφορά μόνον τον λήπτην αλλά και τον δότην!

Στο σημείο αυτό φοβούμαστε πως δεν υπήρξε πλήρης ποιμαντική ενημέρωση των ποιμένων και μέσω αυτών, του ποιμνίου του Χριστού. Ίσως διδάξαμε μόνον πλημμελώς στο ποίμνιό μας τη σημασία χωρίων όπως: "θαρρούμεν δε και ευδοκούμεν μάλλον εκδημήσαι εκ του σώματος, και ενδημήσαι προς τον Κύριον" και "...μεγαλυνθήσεται Χριστός εν τω σώματί μου, είτε δια ζωής, είτε δια θανάτου"; Μήπως αυτά δεν είναι για μας η μήπως δεν έχουν αιώνια ισχύ; Η μήπως δεν ήξερε τι έλεγε ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος που μαρτυρούσε πως "ει βούλει την ζωήν εξετάσαι την εμήν, Εκείνος εστι";

Ο Καθηγητής Γ. Μαντζαρίδης (ΕΤΜ, 263-4) σωστά επισημαίνει πως "ο Χριστός...δεν έχει σκοπό να παρατείνει τη ζωή τους, αλλά να την ανακαινίσει και να την αφθαρτίσει...Οι θαυματουργικές θεραπείες, η οι νεκραναστάσεις που πραγματοποιεί ο Χριστός, είναι ταυτόχρονα και 'σημεία' της παρουσίας της βασιλείας Του. Αν ο άνθρωπος δεν οδηγηθεί σ' αυτήν, τότε το 'σημείο' χάνει το νόημά του. Και η Εκκλησία λοιπόν...σκοπός της δεν είναι η προσωρινή απαλλαγή του ανθρώπου από τον βιολογικό θάνατο, αλλά η οριστική απαλλαγή του από τον φόβο του θανάτου και τον ίδιο τον θάνατο. Για την Εκκλησία ' του απαλλάξαι του θανάτου, το πείσαι θανάτου καταφρονείν πολλώ μείζον' (Αγ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Υπόμνημα εις το Ματθ. στ' 34, PG. 57, 375-6). Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και ο πρόεδρος της ΣΕΒ, Αρχιμ. π. Νικόλαος Χατζηνικολάου (ΕΤΜ, σελ. 302-3): "Για την Εκκλησία, η παράταση της βιολογικής ζωής είναι πολύ κατώτερη από την ενεργοποίηση των πνευματικών αισθητηρίων και την βίωση της πνευματικής ζωής" αφού " η ελπίδα της αναστάσεως εις ζωήν αιώνιον είναι ασύγκριτα ανώτερη από την απεγνωσμένη πάλη να παραταθεί η επίγεια ζωή μας"! Στο ίδιο πνεύμα κινούμενος ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ.κ. Ιερόθεος γράφει στην εισήγησή του (ΕΤΜ, σελ. 353): "Δεν μας ενδιαφέρει απλώς η βιολογική παράταση του λήπτου, αλλά η αιώνια σωτηρία του καθώς επίσης δεν μας ενδιαφέρει απλώς η αγάπη του δότου, αλλά η δυνατότητα δι' αυτού του τρόπου να αποκτήση το αιώνιο μέλλον του, να ενωθή με τον Χριστό...".

Ο Αρχιμ. π. Νικόλαος Χατζηνικολάου πολύ σωστά επισημαίνει (ΕΤΜ, σελ. 281) πως "οι μεταμοσχεύσεις δεν είναι ένα καθαρώς ιατρικό θέμα. " Έχουν έντονη κοινωνική, ηθική, νομική και πνευματική διάσταση. Είναι κοινή πεποίθηση ότι στον τόπο μας ο ρόλος της Εκκλησίας μπορεί να είναι κεντρικός και ουσιαστικός...αυτό την υποχρεώνει να προσδιορίσει και τους βασικούς άξονες της πνευματικής της ηθικής". Αυτός ο έντονος κοινωνικός χαρακτήρας των μεταμοσχεύσεων μπορεί να παγιδεύσει το σκεπτικό της Εκκλησίας μας καθώς οι υποστηρικτές της θεωρίας του "εγκεφαλικού θανάτου" χρησιμοποιούν συχνά το επιχείρημα της κοινωνικής και χριστιανικής αλληλεγγύης, την αγάπη και την θυσία για τον ασθενή συνάνθρωπο. Υπάρχει όμως από την άλλη πλευρά και η υποτιμημένη, ίσως και αδίδακτη στις μέρες μας, παιδαγωγική αξία της ασθενείας. Οι άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας μας, διδάσκουν πως η ασθένεια έχει πολλές ωφέλειες ανάλογα με την πνευματική κατάσταση κάθε ανθρώπου. Ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος (Λόγος ΜΗ') εξηγεί πως η ωφέλεια εξαρτάται από το βαθμό πίστεως του ασθενούς. Συγκεκριμένα: "οι ευρισκόμενοι μακράν του Θεού, ίνα πλησιάσωσιν προς αυτόν, οι αμελείς ίνα προφυλαχθώσιν εκ των βλαπτόντων αυτούς πραγμάτων, οι αγωνισταί ίνα αυξήσωσιν τον πνευματικόν αυτών πλούτον, οι δε φίλοι του Θεού ίνα έξωσι παρρησίαν, οι κοιμώμενοι ίνα διεγερθώσιν" (Αρχιμ. Β. Π. Μπακογιάννη, "Υγεία και Αρρώστια", Έκδ. Αποστ. Διακονίας 1994, σελ. 61).

Σύγχρονες θεολογικές απόψεις

Εκτός όμως από τους αγίους, πολλοί σύγχρονοί μας θεολόγοι αντιμετωπίζουν με παρόμοιο σκεπτικό το μεγάλο αυτό πρόβλημα. Ο Καθηγητής Κ. Μπόνης ομιλών κατά της ευθανασίας αναφέρει τα εξής λίαν ενδιαφέροντα: "Η ευσπλαχνία σκοπόν έχει να απαλύνη τον πόνο του συνανθρώπου...ουδέποτε δύναται να εξαχθεί μέχρι της αφαιρέσεως της ζωής του πάσχοντος (η του ασθενούς λήπτου, συμπληρώνουμε εμείς) δήθεν εξ οίκτου η εξ ευσπλαχνίας...ουδέποτε δικαιούμεθα να επεμβαίνωμεν εις βιαίαν αφαίρεσιν της ζωής ενός πάσχοντος, έστω και υπό της Ιατρικής Επιστήμης ήδη αποφασισθέντος. Διότι ο θάνατος όπως και η ζωή, είναι περιοχαί, τας οποίας φύσει δεν δικαιούμεθα να παραβιάζωμεν". Και συνεχίζει, συνοψίζοντας την πατερική διδασκαλία: "ο Χριστιανός, ο οποίος πιστεύει εις την Πρόνοιαν του Θεού, δέχεται τας θλίψεις γενικώς και τους πόνους και τας ασθενείας, τας οιασδήποτε, μετά υπομονής και καρτερίας..." (Α. Βουρλής-Ξ. Παπαχαραλάμπους, "Φάκελλος μαθήματος Χριστιανικής Ηθικής Α'", Αθήναι 1996, σελ. 83). Από τον Καθηγητή Σ. Αγουρίδη διατυπώνεται η άποψις ότι "ο Χριστιανός δεν πρέπει να φοβάται τον θάνατον, αν πιστεύει ότι είναι το ξεκίνημα μιας νέας ζωής..." (ως ανωτέρω, σελ. 84/290), ενώ και ο Καθηγητής Χ. Γιανναράς τονίζει με νόημα τα εξής: "Τι διαφέρει ο πόνος του ανθρώπου από τον πόνο του ζώου, το ανθρώπινο σώμα από το σώμα του ζώου; Το ανθρώπινο βλέμμα, ο λόγος, η χειρονομία, η καλλιτεχνική πράξη, ο έρωτας...υποτάσσονται στη βιολογική σκοπιμότητα; Κι αν η προσωπικότητα είναι ένας τρόπος υπάρξεως που πραγματοποιείται μόνο ως ελευθερία από τη φυσική αναγκαιότητα, τότε πως είναι δυνατόν αυτό που είναι ο άνθρωπος να ταυτίζεται με τη βιολογική επιβίωση; Αν το σπυρί το σιτάρι πρέπει να πεθάνει για να δώσει καρπό, ποιος είναι ο καρπός της ζωής που δίνει ο οργανισμός του σώματος μέσα από την οδύνη της αρρώστιας του θανάτου; Αλλά, τέτοια ερωτήματα προϋποθέτουν κάποιες θεωρήσεις και προβληματισμούς που βρίσκονται στους αντίποδες των κριτηρίων που μας επιβάλλουν οι μεθοδευμένοι μηχανισμοί της καταναλωτικής κοινωνίας" (ως ανωτέρω, σελ. 85-6/291-2).

Μήπως, λοιπόν, θα έπρεπε να αρχίσουμε να διδασκόμαστε και να διδάσκουμε οι ποιμένες και οι πνευματικοί πατέρες αυτήν την εσχατολογική προοπτική του ανθρώπου; Να ξεκινήσουμε την διδασκαλία και εφαρμογή της (επιτρέψτε μας την έκφραση) "ποιμαντικής του πόνου και της ασθενείας" και της μνήμης θανάτου ως θεάρεστης χριστιανικής αρετής; Βέβαια η μνήμη θανάτου που εισηγητές στο ΕΤΜ χρησιμοποιούν κατά κόρον δεν είναι αυτό που νομίζουν οι πολλοί (δηλ. αρετή άσχετη με την θεία Χάρη), αλλά όπως λέει ο Όσιος Ιωάννης της Κλίμακος ("Κλίμαξ", σελ. 61) " ου πάσα μνήμη θανάτου αγαθή"! Στο ερώτημα ποια είναι η αγαθή μνήμη θανάτου την απάντηση δίνει ο Όσιος Φιλόθεος (" Κεφάλαια Νηπτικά", Φιλοκαλία Β', σελ. 286) : "Περιεκτική τω όντι πολλών αρετών η εναργής του θανάτου μνήμη. Γεννήτρια πένθους, προτροπή εγκρατώς έχειν εκ πάντων, υπόμνησις γεένης, μήτηρ ευχής και δακρύων, φυλακή καρδίας...κάθαρσις λογισμών εμπαθών εκ της καρδίας...Εν αυτή θεωρείται ο καθ' ώραν αγών ο δυσμαχότατος, και τοις πολλοίς ων εν φροντίδι των αθλητών του Χριστού".  Διαφορετικά, προσπαθούμε να παρηγορήσουμε τον ανθρώπινο πόνο όχι ξεπερνώντας τον και κάνοντάς τον εφαλτήριο για την αιωνιότητα, αλλά δίνοντας την συγκατάθεσή μας για παράκαμψη του προβλήματος και ίσως δημιουργούμε την πεποίθηση στον άρρωστο άνθρωπο ότι όπου "Θεός δεν βούλεται, εκεί μπορεί η επιστήμη". Αγνοούμε μήπως το πατερικό περίφημο ρητό: "Καν λάβης καν μη λάβης, έλαβες παρά του μη λαβείν"; Μετά από όλα αυτά, κινδυνεύουμε, εμείς οι ποιμένες, να πέσουμε στην παγίδα της μηχανιστικής αντιλήψεως του ανθρώπου αλλά και της εκκοσμικεύσεως της χριστιανικής ζωής και της σταυρικής μας πορείας. Σε αυτόν ακριβώς τον προβληματισμό αναφέρονται και τα όσα γράφει ο Καθηγητής κ. Γ. Μαντζαρίδης: "Όσο η χριστιανική πίστη προσδιόριζε την προσωπική και την κοινωνική ζωή των ανθρώπων, υπήρχε κάποιο πλαίσιο ασκήσεως και της ιατρικής. Με την διάδοση όμως της εκκοσμικεύσεως τα πράγματα άλλαξαν. Αμφισβητήθηκαν όλοι οι θρησκευτικοί και ηθικοί φραγμοί και θεοποιήθηκαν η ανθρώπινη κρίση και η έρευνα. Παράλληλα επικράτησε στην ιατρική η μηχανιστική ανθρωπολογία που δημιουργεί και τη σοβαρότερη προβληματική στη θεολογία...". Αυτό το μείζον πρόβλημα των ημερών μας επεσήμανε πρόσφατα ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστόδουλος στο μήνυμά του επί τη ευκαιρία της εορτής του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (25/3/02): "...το θαύμα της ζωής αναγάγεται σε μηχανιστικό φαινόμενο"!!! Αν υπακούσουμε στα κελεύσματα αυτής της μηχανιστικής αντιλήψεως τότε φοβόμαστε ότι θα πρέπει να δεχθούμε αβίαστα και τοποθετήσεις, άγνωστες στο ορθόδοξο πνεύμα, ανθρώπων με αντιλήψεις όπως αυτές βουλευτού που πρόσφατα δήλωνε σε συνέντευξή του : "Πιστεύω ότι είναι σύμφωνη (η ευθανασία) και με την χριστιανική θρησκεία και την ορθόδοξο πίστη μας διότι ποτέ δεν θα ήθελε ο Χριστός μας να βλέπει να ταλαιπωρούνται τα παιδιά Του κατ' αυτόν τον τρόπο..." (Τύπος της Κυριακής 7/4/02, σελ. 67).

Ενστάσεις περί αγιογραφικών χωρίων

Στη συνέχεια χρήσιμο είναι να δούμε από κοντά ορισμένα επιχειρήματα που επιστρατεύονται αλλά και κάποιες θέσεις και απόψεις που ταπεινά φρονώ ότι δεν συνάδουν με το πνεύμα η τις αλήθειες της πίστεώς μας. Δεν έχω σκοπό να παρουσιάσω το έργο της ΣΕΒ ως απαξιωμένο ούτε, πολύ περισσότερο, να αμφισβητήσω την ορθότητα των αποφάσεων και κρίσεων της ΙΣΕΕ, αλλά επιθυμώ να σάς κάνω κοινωνούς των αμφιβολιών, των δισταγμών και των ενστάσεών που πυροδοτούνται και να παρακαλέσω όπως υπάρξει ζωντανός, αδελφικός διάλογος που πιθανόν βοηθήσει όλους μας, πριν παρθεί μια αμετάκλητη απόφαση που πιθανόν προσβάλλει την ελευθερία και το αυτεξούσιό μας αλλά και του ποιμνίου μας! Ας αρχίσουμε με τα χωρία που χρησιμοποιούνται για να στηρίξουν την ορθότητα των μεταμοσχεύσεων. Στις πρώτες σελίδες του ΕΤΜ, αναφέρονται τα παρακάτω χωρία: α) Ιωα. ιε' 13, β) Γαλ. δ' 15, γ) Εφεσ. δ' 25, δ) Γαλ. ε' 13 και ε) Πράξ. κ' 35 και στ) Α' Κορ. ιβ' 27 μεταξύ άλλων. Αυτά τα χωρία όμως δεν τεκμηριώνουν τις μεταμοσχεύσεις γιατί είναι εντελώς διαφορετικό το νόημά τους. Πριν τα δούμε αναλυτικά είναι ανάγκη να υπενθυμίσουμε πως, όπως σημειώνει και ο Καθηγητής Π. Μπόνης ("Μεταμοσχεύσεις", σελ. 11) , "για το θέμα αυτό δεν υπάρχει τουλάχιστον γνωστή εντολή της Αγίας Γραφής η γνωστός κανόνας θεσπισμένος η επικυρωμένος από Οικουμενική Σύνοδο...που να μας επιβάλλει η να μας συνιστά μια ωρισμένη τακτική". Αλλά ας δούμε το νόημα, το "απόθετον κάλλος" των χωρίων.

Α) Ιωα. ιε' 13 : " Μείζονα ταύτης αγάπην ουδείς έχει, ίνα τις την ψυχήν αυτού θή υπέρ των φίλων αυτού". Εδώ ο Ευαγγελιστής κάνει λόγο για την αγάπη που πρέπει να έχει κανείς προς τους φίλους αυτού, που φθάνει μέχρι θυσίας της ζωής του χάριν αυτών. Είναι αλήθεια αυτό που έλεγε ο μακαριστός Γέροντας Παΐσιος ο Αγιορείτης: "Φαίνεται ότι η δωρεά οργάνων καταξιώνεται μόνον όταν αποκλειστικό κίνητρο της πράξης αυτής είναι η καθαρή αγάπη". Από την άλλη πλευρά όμως, όπως επισημαίνει ο ιατρός Κ. Καρακατσάνης στο βιβλίο του "Εγκεφαλικός Θάνατος" (σελ. 120-1), " όταν ένας υποψήφιος δότης οργάνων γνωρίζει το συγκεκριμένο πρόβλημα υγείας του συνανθρώπου του... δεν δωρίζει τίποτε. Όταν ένας δότης θα οδεύει προς τον θάνατο, τότε θα δωρήσει με προϋπάρχον συμβόλαιο. Είναι δυνατόν αυτή η 'στάση ζωής' να ευλογηθεί από την Εκκλησία; Αποδοχή αυτής της άποψης θα επέφερε σύγχυση στην αξιολόγηση της δωρεάς, θα ευτέλιζε την έννοια της θυσίας και της αυτοθυσίας...". Πράγματι! Αυτή η τακτική δεν είναι η υπέρτατη θυσία, όπως πολλοί αρέσκονται να πιστεύουν, αλλά η εφαρμογή και ο ορισμός της φιλαυτίας και της ασπλαχνίας. Είναι, τρόπον τινά, μια υπεροπτική συμπεριφορά κάποιων υγιών ανθρώπων προς τους πάσχοντες. Μήπως εμείς, οι υγιείς, παράγουμε και διατηρούμε την υγεία μας; Ο Θεός δεν είναι αυτός ο οποίος προνοεί ακόμη και για αυτά τα μαλλιά μας; Πως λοιπόν θα γυρίσουμε εμείς αλλού το πρόσωπό μας γιατί απλούστατα ο Θεός μας ευεργέτησε με το να βρισκόμαστε ακόμη στη ζωή εν πλήρη υγεία; Άλλο η θυσία, η η αυτοθυσία για τον συνάνθρωπο και άλλο η δωρεά οργάνου μόνο στην περίπτωση που ο δότης πορεύεται προς τον θάνατο!

Β) Γαλ. δ' 15 :"...Μαρτυρώ γαρ υμίν, ότι ει δυνατόν τους οφθαλμούς υμών εξορύξαντες αν εδώκατέ μοι". Εδώ λόγος γίνεται όχι για την επιθυμία δωρεάς των οφθαλμών των Γαλατών, αλλά για την έκπληξη και απογοήτευση του Αποστόλου Παύλου για την συμπεριφορά τους απέναντί του. Ο αείμνηστος Καθηγητής Π. Τρεμπέλας, εξηγεί: "Τινές εκ τούτου ενόμισαν, ότι η ασθένεια της σαρκός, ήτο ασθένεια οθφαλμών. Η ένδειξις όμως αόριστος και αμφίβολος. Πόσον αβέβαιαι και ευμετάβλητοι είναι αι κρίσεις των ανθρώπων και πόσον ευκόλως αλλάσσουν ούτοι γνώμας και κρίσεις μεταπίπτοντες ουχί σπανίως από του ενός άκρου εις το έτερον! Ιδού και εν προκειμένω αυτοί, οι οποίοι ως άγγελον Θεού και ως αυτόν τον Χριστόν είχον υποδεχθή τον Παύλον, πως εντός ολίγου τείνουν πρόθυμα τα ώτα εις τας διαβολάς και συκοφαντίας τας οποίας εις βάρος του διέδιδον οι ψευδάδελφοι..." (βλ. σχετικό υπόμνημα, σελ. 53).

Γ) Γαλ. ε' 13 :"Υμείς γαρ επ' ελευθερία εκλήθητε αδελφοί, μόνον μη την ελευθερίαν εις αφορμήν τη σαρκί , αλλά δια της αγάπης δουλεύετε αλλήλοις". Η ελευθερία την οποία απολαμβάνουμε εμείς οι Χριστιανοί δεν είναι αχαλίνωτη. Ο ιερός Χρυσόστομος, εξηγεί ο υπομνηματιστής, επισημαίνει σχετικά με το χωρίο αυτό ("...δια της αγάπης δουλεύετε αλλήλοις") ότι "είτα δείκνυσι τρόπον, δι' ου ραδίως αν τούτο κατορθωθείη, ήτοι το μη καταχράσθαι τη ελευθερία" (βλ. σχετικό Υπόμνημα σελ. 65). Συνεχίζοντας ο Χρυσορρήμων άγιος τονίζει: " Έτερον αυτοίς επιτίθησι ζυγόν τον της αγάπης, ισχυρότερον μεν, κουφότερον δε και ηδίω πολλώ". Ο Π. Τρεμπέλας θέτει τα πράγματα στη σωστή τους βάση διευκρινίζοντας πως "δια του δουλεύειν αλλήλοις συντρίβεται πας εγωισμός...το έδαφος της ταπεινώσεως είναι το μόνον κατάλληλον, ίνα ριζοβολήση και αναπτυχθή το δένδρον της αγάπης". Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος ,τέλος, μας πληροφορεί ότι "επειδή γαρ αλλήλων άρχειν βουλόμενοι διεσχίσθητε, δουλεύσατε αλλήλοις, ούτω γαρ συναχθήσεσθε πάλιν" ( βλ. το ως άνω Υπόμνημα, σελ. 66).

Δ) Εφεσ. δ' 25 :"Διο αποθέμενοι το ψεύδος λαλείτε αλήθειαν έκαστος μετά του πλησίον αυτού, ότι εσμέν αλλήλων μέλη". Ο Άγιος Θεοδώρητος ερμηνεύει το χωρίο ως προειδοποίηση του κινδύνου που παραμονεύει όταν το ψεύδος εισχωρήσει μεταξύ των Χριστιανών-μελών του αυτού σώματος του Χριστού, της Εκκλησίας μας. Χαρακτηριστικά λέγει ο Άγιος Θεοδώρητος " και μη ψεύδονται αι αισθήσεις αλλήλας. Κοινή γαρ η ζημία του ψεύδους". Το ψεύδος όταν μπαίνει ανάμεσα σε αδελφούς εν Χριστώ διαλύει την ενότητά τους, δηλαδή την ενότητα των μελών του αυτού σώματος. Περί της ζημίας του ψεύδους λοιπόν ο λόγος του Αποστόλου και όχι περί της δωρεάς οργάνων του σώματος ως υψίστης αυτοπροσφοράς και θυσίας!

Ε) Πράξ. κ' 35 :"Πάντα υπέδειξα υμίν ότι ούτω κοπιώντας δεί αντιλαμβάνεσθαι των ασθενούντων, μνημονεύειν τε των λόγων του Κυρίου Ιησού, ότι αυτός είπε, μακάριόν εστι μάλλον διδόναι η λαμβάνειν". Ο Ευαγγελιστής Λουκάς διασώζει τον λόγο του Αποστόλου των Εθνών Παύλου προς τους πρεσβυτέρους της Εφέσου. Στο σημείο αυτό ο Απόστολος καλεί τους πρεσβυτέρους να βοηθούν τους ασθενείς στην πίστη για να μην σκανδαλίζονται. Ο Π. Τρεμπέλας παρατηρεί πως "παρά τω Παύλω, ασθενούντες εισίν οι μικρόν στερεοί, οίτινες ευκόλως σκανδαλίζονται, ων φειδόμενος ίνα μήποτε υπόνοιαν φιλαργυρίας παράσχη ο απόστολος, ειργάζετο και της επιτετραμμένης αμοιβής απέσχε" (βλ, Υπόμνημα εις τας Πράξεις, σελ. 559). Περί δε του ότι "μακάριόν εστι μάλλον διδόναι η λαμβάνειν", ο ιερός Χρυσόστομος ερμηνεύει: "ουκ είπεν ότι κακόν το λαβείν αλλά βέλτιον το μη λαβείν", ενώ ο Άγιος Οικουμένιος εξηγεί τους βαθμούς του μη λαμβάνειν ως ακολούθως: "Έστι τοίνυν εις βαθμός, ρίψαι τα αυτού. Δεύτερος, εαυτώ επαρκείν. Τρίτος και ετέροις, τέταρτος το και κηρύττοντα και εξουσίαν έχοντα λαμβάνειν, μη λαμβάνειν..." (ως ανωτέρω Υπόμνημα). Ώστε πρέπει, όπως μας συμβουλεύει ο Απόστολος, να εργαζώμεθα για να έχωμε τα απαραίτητα και να δίνωμε και ελεημοσύνη. Αυτό άλλωστε εύχεται και η Εκκλησία μας στην πρώτη ευχή του μυστηρίου του γάμου: "...ίνα και τοις χρείαν έχουσι μεταδιδώσι". Συμπληρωματικά σε όλα αυτά ο Π. Τρεμπέλας υποστηρίζει πως "δεν είναι ανάγκη να είναι τις πλούσιος, ώστε να είναι εις θέσιν να δίδη. Ούτε είναι μακαριώτερος ο πλούσιος του πτωχού, όστις λόγω των αναγκών του, ευρίσκηται ηναγκασμένος να λαμβάνη. Αλλά μακαριώτερον είναι να πράττωμεν το αγαθόν με ότι έχωμεν, αδιάφορον εάν τούτο είναι ολίγον η πολύ, αρκεί η διάθεσις ημών να είναι πλουσία". Περί φιλανθρώπου αντιμετωπίσεως των συνανθρώπων μας, περί διαθέσεως αγαθών εκ μέρους των πλουσίων και περί σκανδαλισμού των αδυνάτων στην πίστη ο λόγος και μόνον!

ΣΤ') Α' Κορ., ιβ' 27 : " Υμείς δε εστέ σώμα Χριστού και μέλη εκ μέρους".

Ο καθηγητής κ. Γ. Μαντζαρίδης στην εισήγησή του στο ΕΤΜ ( σελ. 267) σε συνάφεια με τον στίχο αυτό, παραθέτει σε σημείωση και τον παράλληλο στίχο Ρωμ., ιβ' 5 και αναφέρεται στην ανάλυση που κάνει ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος : " Ιδού το θεολογικόν θεμέλιο των μεταμοσχεύσεων, το οποίο βέβαια παραπέμπει στην εσχατολογική πανενότητα(;) εν Χριστώ, η οποία αρχίζει ήδη από την ζωή αυτή". Πολύ φοβούμαι ότι ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος "εκβιάζει" μια τέτοια ερμηνεία αρχίζοντας από το τέλος, δηλαδή την Αγιογραφική θεμελίωση της σκέψεώς του υπέρ των μεταμοσχεύσεων! Αν αφήσουμε όμως την Πατερική μας Παράδοση να ερμηνεύσει, θα διαπιστώσουμε το αντίθετο. Συγκεκριμένα, ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής ( " Περί Θεολογίας", Β' Εκατοντάς, Φιλοκαλία Β', σελ. 86 πδ') αναλύει : " Σώμα Χριστού είναι λεγόμεθα, κατά το, ημείς δε Σώμα Χριστού εσμέν και μέλη εκ μέρους. Ου κατά στέρησιν των ημετέρων σωμάτων εκείνο το σώμα γινόμενοι, ουδ' αν πάλιν εκείνου καθ' υπόστασιν εις ημάς μεταβαίνοντος η μεληδόν διατεμνομένου, αλλά το καθ' ομοιότητα Κυρίου σαρκός την φθοράν αποσείεσθαι της αμαρτίας· Ως γαρ ο Χριστός κατά φύσιν σαρκί τε και ψυχή καθό νοείται άνθρωπος, αναμάρτητον ην, ούτω και ημείς οι πεπιστευκότες αυτώ χωρίς αμαρτίας είναι δυνάμεθα"!!! 

Ενστάσεις επί των 55 θέσεων της Ι.Σ.Ε.Ε.

Ένα σημείο που μας δημιουργεί πολλά ερωτηματικά είναι στη σελίδα 22 του ΕΤΜ, όπου στην ενότητα "Ειδικαί αρχαί" η Εκκλησία μας βεβαιώνει πως"επ' ουδενί λόγω και με κανένα τρόπο δεν θυσιάζει τον σεβασμό προς τον δότην εις την ανάγκην επιβιώσεως του λήπτου. Ο σκοπός δεν είναι να ζήση ο λήπτης. Ο σκοπός είναι να δώσει ο δότης. Ο λήπτης λαμβάνει θνητόν σώμα, ο δότης δίδει από την αθάνατον ψυχήν του". Όμως, αν σκοπός δεν είναι να ζήσει ο λήπτης, τότε γιατί πρέπει οπωσδήποτε να δώσει ο δότης; Μήπως η Εκκλησία προσπαθεί να παραδεχτεί εμμέσως τα πτωχά αποτελέσματα των κατά κανόνα (στατιστικές) ανεπιτυχών μεταμοσχεύσεων και να διασφαλιστεί στην περίπτωση που δεν μπορέσει τελικά να ζήσει ο λήπτης; Αυτό θυμίζει λίγο (συγχωρέστε με) διπλωματική  απάντηση Πυθίας και όχι εκκλησιαστική θέση. Και πως γίνεται ενώ ο δότης να δίνει από την αθάνατο ψυχή του, ο λήπτης να λαμβάνει μόνο θνητό σώμα και πάλι να μην ζει; Εν τοιαύτη περιπτώσει θα πρέπει η Εκκλησία να απορρίψει την πατερική διδασκαλία περί ψυχής και καρδίας και να θεωρήσει την ζώσαν-κατά την μεταμοσχευτική διαδικασία-καρδίαν ως φθαρτόν μέλος μόνον του ανθρωπίνου σώματος μη περιέχον ενεργείας η και αυτήν την ουσίαν της ψυχής.

Στη σελίδα 24(παρ. 8), διαβάζουμε έκπληκτοι πως "η ζωή ως δώρον του Θεού δεν μας δίδεται δια να βιώνομεν την φιλαυτίαν και την κτητικότητά μας...Ο καλύτερος τρόπος επιστροφής της εις τον Θεόν είναι η εξ αγάπης προσφορά της εις τον πλησίον...". Δηλαδή όλοι αυτοί οι μοναχοί, ασκητές, ερημίτες και άγιοι της Εκκλησίας μας βίωναν και συνεχίζουν να βιώνουν την φιλαυτία, τον εγωισμό και την κτητικότητα σε όλο της το μεγαλείο! Δεν αντικρούεται αυτό με τα γραφόμενα στην παράγραφο 5α όπου αναφέρεται ότι η Εκκλησία δεν θυσιάζει τον σεβασμό της προς τον δότην; Που είναι ο σεβασμός όταν καλλιεργούμε την άποψη ότι μόνο με την προσφορά οργάνων επιστρέφουμε στον Θεό την ζωή μας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Μήπως άθελά μας δίνουμε προτεραιότητα στις ανάγκες του λήπτη καταπατώντας το αυτεξούσιο του δότη τη στιγμή μάλιστα που ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής διδάσκει κάτι που ταιριάζει απόλυτα στον λήπτη. Λέγει ο άγιος ("Φιλοκαλία", Μαξίμου του  Ομολογητού, Έκδ. Γρηγόριος ο Παλαμάς 1992, σελ. 48) ότι "επειδή είναι φθαρτή στο σύνολό της η φύση των σωμάτων και διαλύεται, με όσους τρόπους επιχειρεί κανένας να τη σταθεροποιήσει, κάνει τη φθορά της περισσότερο ισχυρή, επειδή φοβάται και δεν επιθυμεί συνεχώς το επιθυμητό, και αντίθετα με τη γνώμη του περιποιείται ασυναίσθητα με το επιθυμητό το ανεπιθύμητο, αφού πιάνεται εξαρτημένος από αυτά που δεν μπορούν να σταθούν από τη φύση τους, και γι' αυτό μεταβάλλει σύμφωνα με αυτά που σκορπίζονται την ψυχική του διάθεση που περιπλέει άστατα ανάμεσα σ' αυτά που ρέουν και δεν καταλαβαίνει την απώλειά του, επειδή η ψυχή του έχει τέλεια τύφλωση προς την αλήθεια. Η απαλλαγή από όλα αυτά τα δεινά και η σύντομη οδός της σωτηρίας είναι η αληθινή και συνειδητή αγάπη του Θεού και η πλήρης άρνηση στοργής εκ μέρους της ψυχής προς το σώμα και τον κόσμο αυτό...απελευθερωνόμαστε από την κακή φιλαυτία...παίρνοντας στη θέση της κακής την αγαθή νοερή φιλαυτία, χωρισμένη από τη σωματική στοργή, δεν παύομε με αυτή την καλή φιλαυτία να λατρεύομε τον Θεό, ζητώντας συνεχώς από τον Θεό τη σύσταση της ψυχής μας..."!!! Από τα παραπάνω συνάγεται αβίαστα το συμπέρασμα ότι η Εκκλησία μας αν προστάτευε και ενδιαφερόταν περισσότερο για τη σωτηρία της ψυχής του λήπτη, τότε- με τη Χάρη του Θεού - δεν θα υπήρχε σχεδόν καθόλου η ανάγκη μεταμοσχεύσεων και άρα και η εναγώνια προσπάθεια εξεύρεσης δοτών, αφού ο άνθρωπος τότε θα ήταν εξοικειωμένος με τον θάνατο και τη μνήμη θανάτου!

Μια ακόμη απορία που μας δημιουργεί η θέση αυτή της Εκκλησίας μας (στη σελ. 24) και πιο συγκεκριμένα η αναφορά στο χωρίο Ιω. ιε' 13 : "μείζονα ταύτης αγάπην ουδείς έχει ίνα τις την ψυχήν αυτού θή υπέρ των φίλων αυτού", είναι το πως μπορεί κανείς να αποδείξει την αγάπη του προς τον πάσχοντα πλησίον, όταν γηράσκει εν πλήρη υγεία, ξεπερνά το όριο ηλικίας και καταλήγει σε βαθιά γεράματα, χωρίς ποτέ να χρειασθεί να προσφέρη κάτι από το σώμα του; Τότε, το μνημονευόμενο στο ΕΤΜ ως "ευλογημένο έλασσον" δεν θα είναι παρά άχρηστο ευλογημένο έλασσον και ο άνθρωπος, επαναπαυόμενος στην φιλαυτία και την κτητικότητά του θα αντικρύζει από μακριά και με οίκτο τον πονεμένο συνάνθρωπο. Όμως, κατά το πνεύμα του σχετικού ευαγγελικού χωρίου, η θυσία είναι θυσία, όχι όταν κάποιος δίνει κάτι που πιθανόν σε λίγο η πολύ θα είναι άχρηστο γι' αυτόν, αλλά όταν μπορεί να έχει κάτι το οποίο όμως στερείται για να το προσφέρει στο συνάνθρωπό του-όπως αναφέρθηκε παραπάνω με τον τέταρτο βαθμό του μη λαμβάνειν του Αγίου Οικουμενίου! 

Στη σελίδα 25, παράγραφο 12, η Εκκλησία, έστω ως αναρμοδία κατά την δική της έκφραση, λέει ότι "θα ημπορούσε να δεχθή την διεθνώς ομόφωνον άποψιν ότι ο εγκεφαλικός θάνατος ταυτίζεται με το αμετάκλητον βιολογικόν τέλος του ανθρώπου". Επί τούτου έχουμε να θέσουμε την εξής ερώτηση: "Γιατί παραβλέπει η Εκκλησία μας (η ΣΕΒ προτείνει και η ΙΣΕΕ υιοθετεί;) τις απόψεις τόσων άλλων διακεκριμμένων (αν και αναγνωρίζουμε την αξία και επιστημοσύνη των μελών της ΣΕΒ, δεν μπορούμε να δεχθούμε ότι όλοι οι διακεκριμμένοι επιστήμονες συναπαρτίζουν την εν λόγω επιτροπή σε αντίθεση με τους λοιπούς επιστήμονες-ιατρούς που βρίσκονται και δραστηριοποιούνται εκτός αυτής) επιστημόνων όπως οι ιατροί Χριστοδουλίδης, Αβραμίδης, π. Τσιούτσικας,  Καρακατσάνης, Robert Truog, D.Shewmon, Younger,  μέλη του Πανελληνίου Ιατρικού Συλλόγου, ο Καθηγητής Π. Μπούμης και άλλοι πολλοί επιστήμονες. Πιο συγκεκριμένα, ο ιατρός Α. Αβραμίδης γράφει πως "ούτε ομόφωνη είναι, ούτε άποψη είναι. Έχει δε ένα ψευδεπίγραφο νοηματικό περιεχόμενο, καθαρώς συμβατικό" ("Ορθόδοξος Τύπος", 12/4/02). Και πως να είναι ομόφωνη αφού όπως λέει ο Καθηγητής κ. Ι. Μπούμης: "στην επιστήμη ακόμη και σήμερα και παρ' όλες τις προόδους δεν είναι γενικώς και ομοφώνως δεκτό, πότε επέρχεται ο θάνατος ενός προσώπου..." ("Μεταμοσχεύσεις...", σελ. 13). Στο ίδιο βιβλίο (σελ. 54-55) διαβάζουμε σχετικά με μια ομάδα από 18 πανεπιστημιακούς ιατρούς και ιατρούς του Ε.Σ.Υ. σε εκτενές κείμενο προς την εφημερίδα "Το Βήμα" να τονίζουν πως "γνωρίζουν οι εισηγούμενοι τη λήψη οργάνων από βαρύτατα τραυματισμένους ασθενείς στους οποίους διαπιστώνεται, με κλινικές δοκιμασίες, ότι το στέλεχος του εγκεφάλου έχει υποστεί βαριά, μη αναστρέψιμη βλάβη (είναι"νεκρό") ότι αυτό δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι και ο υπόλοιπος εγκέφαλος έχει υποστεί μη αναστρέψιμη βλάβη;...Γνωρίζουν οι εισηγητές αυτοί ότι αναφέρονται περιπτώσεις (σπάνιες μεν, αλλ' αναφέρονται) "εγκεφαλικά νεκρών" ασθενών, οι οποίοι ανένηψαν και επανήλθαν στην ενσυνείδητη ζωή; Γνωρίζουν, τέλος, ότι υπάρχουν γιατροί, οι οποίοι αμφιβάλλουν εάν ο βιολογικός θάνατος ταυτίζεται με τον αποκαλούμενο "εγκεφαλικό θάνατο;".

Ο κ. Καρακατσάνης αναφέρεται στο βιβλίο του σε πολλούς ιατρούς επιστήμονες που δραστηριοποιούνται τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Στη σελίδα 67 ("Εγκεφαλικός Θάνατος: Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου; - Ιατρική και Φιλοσοφική θεώρηση", Β' Έκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001) διαβάζουμε τη θέση του Καθηγητού Παιδιατρικής Αναισθησιολογίας του Πανεπιστημίου Harvard και Διευθυντού Μ.Ε.Θ. του Παιδιατρικού Νοσοκομείου της Βοστώνης, Robert Truog: "Ο εγκεφαλικός θάνατος παραμένει ασυνάρτητος στην θεωρία και συγκεχυμένος στην πράξη", ενώ ο ιατρός  Younger υποστηρίζει ότι ο "εγκεφαλικός θάνατος έχει επιφέρει σύγχυση όχι μόνο στην κοινωνία αλλά και στα μέλη του ιατρικού και παραϊατρικού προσωπικού"! Τέλος, στη σελίδα 90, ο πρόεδρος της Επιτροπής του Harvard, Henry Beecher, παρατηρεί ότι "ο θάνατος ορίζεται σε διάφορα επίπεδα: κυτταρικός, "φυσιολογικός",...σε οποιοδήποτε επίπεδο και αν επιλέξουμε να ορίσουμε το θάνατο, αυτό είναι μια αυθαίρετη απόφαση"!!! Ακόμη, στο έγκυρο περιοδικό "Ιατρικό Βήμα" του Πανελληνίου Ιατρικού Συλλόγου, τεύχος Νοε-Δεκ. 1999, αναφορικά με την "ομοφωνία" αυτή, σημειώνεται πως "υπάρχουν επιστήμονες με κύρος και γνώση, οι οποίοι αρνούνται να δεχθούν τη διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους ως του τέρματος της ζωής". Στο σημείο αυτό είναι πολύ σημαντικό να αναφερθούμε και σε μια βαρύνουσας σημασίας άποψη- αυτή του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος που ως Μητροπολίτης Δημητριάδος δήλωνε εμφαντικά πως "η καθιέρωση του "Εγκεφαλικού Θανάτου" από την επιστήμη δεν φαίνεται να είναι τελεσίδικη. Εκτός του ότι δεν γίνεται αποδεκτή από όλους,…Τα ανωτέρω σημαίνουν ότι η επιστήμη έχει εμπρός της περιθώρια εξελίξεως ώστε να μπορεί να αναστρέφει ακόμα και αυτές τις σήμερα  κρινόμενες ως μη αναστρέψιμες καταστάσεις"   κρινόμενες ως μη αναστρέψιμες καταστάσεις" (Ι. Μπούμη, "Μεταμοσχεύσεις...", σελ. 46-47 αναφορά στο βιβλίο του Μητροπολίτου Δημητριάδος και νυν Αρχιεπισκόπου κ. Χριστοδούλου, "Εγκεφαλικός η καρδιακός θάνατος;", σελ. 14). Πάντως εμείς διαπιστώσαμε πως υπάρχει μια πραγματική ομοφωνία όσον αφορά τις παρενέργειες των απαραίτητων, στις μεταμοσχεύσεις, ανοσοκατασταλτικών φαρμάκων, η οποία συστηματικά αποσιωπάται. Τα φάρμακα αυτά "ευθύνονται για την ανάπτυξη κακοήθων νεοπλασμάτων στα άτομα που έχουν υποστεί μεταμόσχευση και πάνω σ' αυτό δεν υπάρχει διαφωνία μεταξύ των ιατρών..." (Κυπρ. Χριστοδουλίδη, "Μεταμοσχεύσεις: Λύση η Πρόβλημα;", Έκδ. Υπακοή 1995, σελ. 13, σημ.3).

Σοβαρό προβληματισμό προκαλεί εξάλλου η παράγραφος 13 (σελ. 25) όπου ούτε λίγο ούτε πολύ η ΣΕΒ διατείνεται πως "η τεχνητή υποστήριξη της αναπνοής προσωρινώς αναχαιτίζει την διαδικασία αποσυνθέσεως του σώματος όχι όμως και την αναχώρησιν της ψυχής"!!! Με δεδομένο, κατά την επιστήμη, ότι η διακοπή υποστηρίξεως της αναπνοής επιφέρει το σταμάτημα της καρδιάς και τον αμετάκλητο θάνατο και συνεπώς τη λύση της συμφυίας ψυχής και σώματος, είναι δυνατόν σε αυτή την περίπτωση να συγκρατεί η μηχανική υποστήριξη τη ζωή σε ένα σώμα χωρίς ψυχή; Η μήπως επιχειρεί η ΣΕΒ να μας πει ότι όταν βρίσκεται κανείς σε κατάσταση "εγκεφαλικού θανάτου" το μόνο που προσφέρει η τεχνητή αναπνοή είναι η αποσύνθεση του σώματος που κατά τα άλλα θεωρείται ένα πτώμα με ζωντανή καρδιά, γιατί διαφορετικά ποιος ο λόγος να προσπαθούμε να μεταμοσχεύσουμε μια νεκρή καρδιά;

Στις παραγράφους 18-21 λόγος γίνεται για τη συνειδητή συναίνεση και την απαράδεκτη "εικασία" που αναιρεί το αυτεξούσιο του ανθρώπου. Αντίθετα, στην εισήγηση του Αρχιμ. π. Νικολάου Χατζηνικολάου (σελ. 279), ενώ αρχικά δηλώνεται πως "εικαζόμενη συγκατάθεση δεν υπάρχει", στη σελίδα 295 αλλάζει(;) γνώμη ο σεβαστός πρόεδρος της ΣΕΒ και δηλώνει πως "η Εκκλησία, λοιπόν, υπό όρους θα μπορούσε κατ' οικονομίαν να δεχθεί και την υποκατάσταση της βουλήσεως του δότη από τους συγγενείς, εφ' όσον βέβαια αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση με τη δική του. Αυτοί μπορούν να εικάσουν και την άρνησή του, αυτοί μπορούν να βεβαιώσουν και τη συγκατάθεσή του"!!! Κι αυτό, βάσει των ιερών συγγενικών δεσμών, αλλά και λόγω των εξόδων και των κόπων στους οποίους υποβάλλονται οι συγγενείς συνήθως. Θα θέλαμε πολύ να μας εξηγήσει κάποιος τα θεολογικά επιχειρήματα στα οποία στηρίζεται η άποψη ότι το σώμα του δότη ανήκει και στους συγγενείς του και οι οποίοι έχουν δικαιώματα πάνω του! Και μάλιστα βάσει του αποστολικού :"Ει δε τις των ιδίων και μάλιστα των οικείων ου προνοεί, την πίστιν ήρνηται και έστιν απίστου χείρων".(Α' Τιμ. ε' 8)! Έχουμε την άποψη πως αυτό το χωρίο δεν μπορεί να στηρίξει τα των συγγενικών υποχρεώσεων αναφορικά με τις μεταμοσχεύσεις αφού το νόημα του αποστολικού αυτού χωρίου είναι εντελώς διαφορετικό. Ο αείμνηστος Π. Τρεμπέλας στο σχετικό του Υπόμνημα (σελ. 374-5), εξηγεί πως εδώ ο Απόστολος κάνει λόγο για τα τέκνα των χηρών! Από το στίχο 3 ως και τον 16 ο Απόστολος Παύλος συμβουλεύει τον Τιμόθεο για το πως πρέπει να στέκονται και να συμπεριφέρονται οι χήρες και οι άλλοι προς αυτές. Πιο συγκεκριμένα, στο στίχο 4 ζητά από τα παιδιά και τα εγγόνια των χηρών να τις σέβονται και να αποδίδουν τιμές και αμοιβές προς αυτές. Στο στίχο 7 παραγγέλει να μην δίδουν αφορμή κατηγορίας και σκανδαλισμού οι χήρες και οι απόγονοί των, ενώ στον στίχο 8 αιτιολογεί αυτήν την παραγγελία με το επιχείρημα ότι αυτό είναι το θέλημα του Θεού. Ο  Π. Τρεμπέλας σχολιάζει: "Παραγγέλει δε ο νόμος εν τη πέμπτη εντολή ως υποχρέωσιν απαράβατον των τέκνων να τιμώσι τον πατέρα αυτών και την μητέρα. Αθετούντα λοιπόν τα τέκνα την εντολήν ταύτην,…αφού η προς τους οικείους και μάλιστα τα ίδια τέκνα και τους γονείς στοργή είναι συναίσθημα…παρουσιάζονται δια των χειλέων μόνον ομολογούντα την πίστιν, εν τοις πράγμασι δε αρνούμενα αυτήν, αλλά και δυσφημούντα ταύτην εις τα όμματα των ξένων προς αυτήν ανθρώπων".   Π. Τρεμπέλας σχολιάζει: "Παραγγέλει δε ο νόμος εν τη πέμπτη εντολή ως υποχρέωσιν απαράβατον των τέκνων να τιμώσι τον πατέρα αυτών και την μητέρα. Αθετούντα λοιπόν τα τέκνα την εντολήν ταύτην,...αφού η προς τους οικείους και μάλιστα τα ίδια τέκνα και τους γονείς στοργή είναι συναίσθημα...παρουσιάζονται δια των χειλέων μόνον ομολογούντα την πίστιν, εν τοις πράγμασι δε αρνούμενα αυτήν, αλλά και δυσφημούντα ταύτην εις τα όμματα των ξένων προς αυτήν ανθρώπων".

Ένα άλλο σημείο που μας δίνει την εντύπωση μονομερούς αντιμετωπίσεως του λήπτη σε βάρος του δότη είναι αυτό στη σελίδα 297 που αναφέρεται στην αξία και την ιερότητα της υπό του Θεού δωρεάς της μακροζωίας. Γίνεται προσπάθεια να στηριχθεί η θέση αυτή στο Αγιογραφικό: "Τίμα τον πατέρα σου και την μητέρα...ίνα μακροχρόνιος γένη...". Η μακροβιότητα όμως αυτή δεν είναι απροϋπόθετη. Αντίθετα, έχει αυτή αξία όταν αποτελεί στάδιο διαρκούς αγώνος προς σωτηρίαν. Διαβάζουμε στο αγιορείτικο Γεροντικό περιπτώσεις γηραιών αγίων ασκητών που εύχονταν μακροημέρευσιν για να "βάλουν αρχή μετανοίας"! Αν όμως είναι ιερή η παράταση της ζωής για το λήπτη εφ' όσον βέβαια αυτή ξεπεράσει τα όρια της απλής βιολογικής ζωής, γιατί δεν είναι εξ' ίσου ιερή η έστω ολιγοήμερη παράταση της ζωής του δότη αν πρόκειται μέσα σε αυτές τις ημέρες (ποιος άραγε μπορεί να το αποκλείσει αυτό;) να συνδιαλλαγεί και συμφιλιωθεί με τον Δημιουργό του; Πως, τέλος, συμβιβάζεται (σελίδα 298) το να υποστηρίζει κανείς ταυτόχρονα ότι "η ανάγκη της ζωής είναι μεγαλύτερη γι' αυτούς που στέκονται στο πλευρό του παρά γι' αυτόν που αδυνατεί ακόμη και να συνειδητοποιήσει την ύπαρξή του" με το ότι εκείνες τις τελευταίες στιγμές  "η ψυχή κρίνεται"; Κατά πόσον άραγε διαφέρει η συνείδηση της υπάρξεως από την ψυχή;   "η ψυχή κρίνεται"; Κατά πόσον άραγε διαφέρει η συνείδηση της υπάρξεως από την ψυχή;

Το αποκορύφωμα του (δικού μας τουλάχιστον) προβληματισμού δημιουργείται με τη φράση που διευκρινίζει ότι "υπάρχει πάλι περίπτωση που σεβασμός στον άνθρωπο σημαίνει ότι όχι απλώς του επιτρέπουμε, αλλά ακόμη και τον διευκολύνουμε να πεθάνει"! (σελ. 301) Αυτό μπορούμε αβίαστα να το χαρακτηρίσουμε ως ενεργητική ευθανασία(!) (η μήπως παθητική;) και ευχόμαστε να εννοεί κάτι άλλο ο σεβαστός εισηγητής από αυτό που αφήνεται να φανεί. Αλλά και το παράδειγμα με την ευχή της Εκκλησίας μας εις ψυχορραγούντα είναι άστοχη αφού άλλο είναι η ευχή και άλλο η διευκόλυνση. Για τον λόγο ακριβώς αυτό επεσήμανε στο παρελθόν ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος ότι ("Ορθόδοξος Τύπος", 31/5/02, σελ. 3-4) "η Εκκλησία αναγνωρίζοντας την ασθένεια της ανθρωπίνης φύσεως πάντοτε φιλάνθρωπα ζητεί την απαλλαγή " από πάσης θλίψεως, κινδύνου και ανάγκης", ενίοτε δε εύχεται και για την ανάπαυση των οδυνομένων (ευχή εις ψυχορραγούντα). Οι άνθρωποι προσευχόμαστε, δεν αποφασίζουμε για τη ζωή και το θάνατο". Στο πανεπιστημιακό σύγγραμα των καθηγητών κ. Ξ. Παπαχαραλάμπους και Α. Βουρλή ("Χριστιανική Ηθική Α, σελ. 296/90) διαβάζουμε σχετικά:" Το κέντρο βάρους της ευχής έγκειται εις την παράκλησιν προς τον Θεόν " ίνα την από του σώματος διάλυσιν της ψυχής...εν αναπαύσει" ποιήση συγχωρών τας αμαρτίας του ψυχορραγούντος. Δεν ζητεί (άρα δεν διευκολύνει!) η Εκκλησία δια του ιερέως την διάλυσιν της ψυχής από του σώματος, αλλά την εν "αναπαύσει" διάλυσιν αυτής. Δεν επιζητείται δηλαδή δια της ευχής ο θάνατος καθ' εαυτόν προς απαλλαγήν από της οδύνης. Επιζητείται, όπως ο Θεός...συγχωρήση τον ψυχορραγούντα και λύση αυτόν...και αναπαύση αυτόν...και πάλιν εις τον Θεόν αφίεται ο τερματισμός της ζωής". Ενώ στη σελίδα 89/295 διαβάζουμε πως " ναι μεν αιτείται η Εκκλησία παρά του Κυρίου όπως τα τέλη της ζωής του ανθρώπου είναι ανώδυνα, τούτο όμως ουδόλως σημαίνει ότι πρέπει να αφαιρήται η ζωή του οδυνωμένου ασθενούς η και του προς θάνατον οδεύοντος εν οδύνη".  Πάντως το επιχείρημα αυτό έρχεται ως αποκορύφωμα της προηγουμένης τοποθετήσεως, ότι δηλαδή ο υποψήφιος δότης πρέπει "να εκχωρήσει...το δικαίωμα...στους γιατρούς και τους δικούς του,...να του σταματήσουν αυτοί την καρδιά εκείνη τη στιγμή που αυτοί κρίνουν..."! (Ουδέν σχόλιον!)

Μια ακόμη άποψη είναι αυτή (σελ. 298-9) που θέλει την ζωή να έχει από τη φύση(;) συγκεκριμένες προδιαγραφές ποιότητος! Επίσης το ότι είναι ανώφελη η μηχανική υποστήριξη εκτός αν γνωρίζουμε ότι χαρίζει ζωή! Ερωτούμε δε, γιατί θεωρείται προσκόλληση στα γήινα η επιβίωση χωρίς προοπτική ζωής  (όταν μάλιστα έχει τονιστεί πιο πάνω η αξία των τελευταίων στιγμών για τον δότη, τον ιατρό και τους συγγενείς του) και δεν είναι προσκόλληση η επιμονή μας για μεταμόσχευση οργάνων στον λήπτη προς συνέχιση μιας αμφιβόλου ποσότητος και ποιότητος ζωής; 

Κάτι άλλο που χρειάζεται διευκρίνιση είναι η φαινομενική τουλάχιστον αντίθεση στα λεγόμενα του π. Νικολάου στις σελίδες 298 και 300 του ΕΤΜ. Συγκεκριμένα, ενώ στη σελίδα 298 γράφει ότι " η ποιότητα ζωής πρέπει να είναι συμβατή με την επιβίωση. Η φύση δέχεται ζωή μόνο με συγκεκριμένες προδιαγραφές ποιότητος. Σήμερα επιβάλλουμε την επιβίωση με όρους απαράδεκτης ποιότητος. Άλλο επιβίωση, άλλο ζωή.", στη συνέχεια στη σελίδα 300 ισχυρίζεται πως " υπάρχει περίπτωση που σεβασμός στη ζωή σημαίνει να παλέψουμε μ' όλες μας τις δυνάμεις κάποιος να ζήσει έστω και με εκτεταμένη σωματική αναπηρία." Είναι δηλαδή η εκτεταμένη σωματική αναπηρία ποιότητα ζωής, (σύμφωνα πάντα με τα δικά σας λεγόμενα) που θα δεχθεί η φύση; Σύγχυση βέβαια δημιουργείται και με δημοσίευση κειμένου του π. Νικολάου στο περιοδικό "Πειραική Εκκλησία" (Φ. 117, 6/2001, σελ. 41-43) όπου ούτε λίγο ούτε πολύ διαβάζουμε το αντίθετο περί προδιαγραφών. Συγκεκριμένα, στη σελίδα 42 γράφει : "η δυνατότητα να παρέμβουμε στην ποιότητα...ανοίγει τις πύλες στο ενδεχόμενο μιας κοινωνίας γενετικών διακρίσεων, ρατσισμού...μιας κοινωνίας στην οποία θα έχουν θέση  μόνο οι υγιείς, οι ισχυροί, οι συγκεκριμένων προδιαγραφών άνθρωποι."

Ιδιαίτερη απογοήτευση προκαλούν κάποιες "δογματικές" θέσεις  του π. Νικολάου Χατζηνικολάου, όπως το "απόμακρο ενδεχόμενο ενός απιθάνου θαύματος-διότι περί αυτού πρόκειται-..."(!!!) αλλά και η πραγματικότητα (δήθεν) του δότη που "αμετάκλητα" πεθαίνει!!! Τέτοιου είδους θέσεις, νομίζουμε, πως απάδουν της διδασκαλίας της Εκκλησίας μας περί της Θείας Χάριτος, περί της θαυματουργού επεμβάσεως του Θεού ( "όπου Θεός γαρ βούλεται, νικάται φύσεως τάξις"), κ.α. Και κάτι άλλο. Η άποψή σας αυτή π. Νικόλαε αντιβαίνει σ' αυτήν της Εκκλησίας αφού όπως διαβάζουμε στο έγκριτο επίσημο περιοδικό της Εκκλησίας της Ελλάδος (" Εκκλησία", 1/2001, σελ. 42), " οι στιγμές της ζωής μας... του πόνου, της αδυναμίας και των δοκιμασιών μας...διευκολύνουν την ταπείνωση, διανοίγουν την οδό της θεϊκής αναζήτησης και προκαλούν το θαύμα και το σημείο της θεϊκής χάριτος και παρουσίας." Αυτά που γράφει η Εκκλησία μας, για την ευθανασία εν προκειμένω, δεν ισχύουν στην περίπτωση των υποψηφίων δοτών;

Επί τη ευκαιρία, μιας και έγινε αναφορά στο θέμα της ευθανασίας να υποβάλλω και ένα ερώτημα προς κάθε κατεύθυνση (Ι.Σ.Ε.Ε., Δ.Ι.Σ., Σ.Ε.Β.) : Αυτά τα οποία λέτε και διακηρύσσετε για την ευθανασία, γιατί τα αναιρείτε στην περίπτωση των μεταμοσχεύσεων; Επιτρέψατέ μου να σάς θυμίσω ότι στο περιοδικό "Εκκλησία" (1/2001, 1, σελ. 42, παράγραφο 8) δηλώνετε πως : " Για τους λόγους αυτούς, που η Εκκλησία μας πιστεύει στην αθανασία της ψυχής, στην ανάσταση του σώματος,...στους πόνους ως "στίγματα του Κυρίου Ιησού εν τω σώματι ημών"( Γαλ. στ' 17)...κάθε θάνατο που αποτελεί αποτέλεσμα ανθρωπίνων αποφάσεων και επιλογών...τον απορρίπτει ως "ύβριν" κατά του Θεού. Κάθε δε ιατρική πράξη που δεν συντελεί στην παράταση της ζωής, ως ο όρκος του Ιπποκράτη ορίζει, αλλά προκαλεί επίσπευση της στιγμής του θανάτου, την καταδικάζει ως αντιδεοντολογική και προσβλητική του ιατρικού λειτουργήματος."!!!(η υπογράμιση δική μου).

Ακόμη, απογοητευτικοί είναι οι χαρακτηρισμοί που δίνονται αφειδώς στα όργανα του δότη, όπως: "ερείπια και απομεινάρια". Μια ζώσα καρδία ενός "εγκεφαλικά ασθενούς" που λειτουργεί αδιάκοπα επιτρέποντας και στην ψυχή και τις ενέργειές της να δίνουν ζωή στον άνθρωπο είναι ερείπιο; Που είναι τότε ο σεβασμός της Εκκλησίας προς τον δότη; Τέλος, γιατί η Εκκλησία να συναινεί στην μεταμόσχευση "απομειναριών";

Στο σημείο αυτό θα διακινδυνεύσω μια κριτική όσον αφορά το καθαρά επιστημονικό μέρος των μεταμοσχεύσεων και το λέγω αυτό διότι πιθανόν να σκεφτεί κανείς ότι δεν μπορεί κανένας μη επιστήμων να εκφέρει επιστημονική-ιατρική άποψη. Αυτό όμως δεν είναι απολύτως σωστό αφού το διαπραγματευόμενο θέμα αφορά τον άνθρωπο που βρίσκεται, ζει, αναπνέει, συναναστρέφεται τόσο κοντά μας, που και χωρίς να το θέλουμε πολλές φορές βάζουμε τον εαυτό μας στη θέση του για να τον πλησιάσουμε όσο γίνεται περισσότερο. Άρα λοιπόν τη ζούμε από πολύ κοντά αυτήν την πραγματικότητα. Ένας άλλος λόγος είναι και η ελευθεροστομία  και οι  θεολογικές αστοχίες των ιατρών που κατά ένα πολύ περίεργο λόγο έχουν από την Εκκλησία τη δυνατότητα (ασυλία θα λέγαμε) να εκφέρουν πνευματικό λόγο χωρίς να διαθέτουν τις απαιτούμενες γνώσεις, ενώ αντιστοίχως οι πνευματικοί δεν πρέπει να έχουν άποψη σε ιατρικά θέματα, αλλά μόνο να μαθητεύουν! Επικαλούμενος λοιπόν, ως μη ιατρός-επιστήμων, τις μαρτυρίες, επιστημονικές εργασίες, γνώμες άλλων επιφανών επιστημόνων προχωρώ σε μερικές σκέψεις και ερωτήσεις με την ελπίδα ότι αυτές θα τύχουν απαντήσεως. 

Κατ' αρχάς, απορία δημιουργεί η έμμεση έστω παραδοχή του ιατρού κ. Χ. Χαρίτου ότι οι μεταμοσχεύσεις πάσχουν από πλευράς εγκυρότητος των κριτηρίων αφού όπως γράφει (ΕΤΜ, σελ. 61): " είναι γεγονός πως δεν διαθέτουμε ένα απόλυτο κριτήριο που να μας λέγει πότε ένας ασθενής είναι σε τελικό στάδιο καρδιακής ανεπάρκειας και πότε η καρδιακή ανεπάρκεια είναι πλέον μη αναστρέψιμη." Πολύ περισσότερο δεν μπορούμε με ασφάλεια να αποδεχθούμε απόλυτα κριτήρια "εγκεφαλικού θανάτου"!  Σε άλλο σημείο ο κ. Χαρίτος ομολογεί (ΕΤΜ, σελ. 76) ότι " οι στόχοι όσων ασχολούνται με την καρδιακή ανεπάρκεια είναι: α) ... β) νέα φάρμακα η ηλεκτρονικά συστήματα, γ)...μηχανικά συστήματα..." Δηλαδή για να προωθήσουμε τη νέα τεχνολογία και τα φάρμακα, χρειαζόμαστε πεδίο εξασκήσεως και πειραματισμού. Και τι καλύτερο από τις Μ.Ε.Θ. και τους " εγκεφαλικά νεκρούς"; Το χειρότερο απ' όλα είναι να νομοθετηθεί κάτι τέτοιο και δυστυχώς αυτό ακριβώς προβλέπει το προτεινόμενο νέο νομοθετικό πλαίσιο στα άρθρα 12 (ΕΤΜ, σελ. 195) και άρθρο 7 (ΕΤΜ, σελ. 198). Ο νόμος αυτός νομοθετεί ουσιαστικά υπέρ των μεταμοσχεύσεων παρέχοντας οικονομικά, κυρίως, κίνητρα σε νοσηλευτικά ιδρύματα, Μ.Ε.Θ. και ιατρούς. Συγκεκριμένα το άρθρο 7 προβλέπει "προνομιακή μεταχείριση κατά τον καθορισμό των οργανικών θέσεων του προσωπικού και κατά τις επιχορηγήσεις του εξοπλισμού τους", αλλά και "οικονομική ενίσχυση" στα ιδρύματα που "προωθούν τις δωρεές οργάνων"! Άρα η όλη ιστορία γίνεται, συν τοις άλλοις, για τον "επιούσιο" και για την επιστημονική "πρόοδο" και τον επιχειρηματικό ανταγωνισμό! Μάλλον είχε δίκιο ο Καθηγητής της Καρδιολογίας κ. Ευτύχιος Βορίδης όταν πριν λίγο καιρό επεσήμαινε τον κίνδυνο να μετατραπούν " οι ασθενείς σε πρωτόκολλα...και οι Μ.Ε.Θ. σε προθαλάμους νεκροταφείων."("Καθημερινή της Κυριακής", 9/6/02, στήλη "Θέμα" σελ. 6).

Στη σελίδα 63, τέλος, ο κ. Χαρίτος ισχυρίζεται κάτι το οποίο χρειάζεται διευκρίνιση καθώς είναι δυνατόν να πυροδοτήσει εκτενή επιχειρηματολογία. Αναφέρει διαφόρους ανασταλτικούς παράγοντες για μεταμόσχευση καρδιάς. Μεταξύ άλλων κατονομάζει και την "ψυχοπάθεια". Γιατί  η ψυχοπάθεια προκρίνεται ως  ανασταλτικός παράγων; Επειδή μπορεί ο ασθενής, ο χρονίως πάσχων, να λαμβάνει επί μακρόν ψυχοφάρμακα τα  οποία τον καθιστούν πειραματόζωο η άχρηστο προς μεταμόσχευση σώμα (άρα μπορούμε να αποδώσουμε τραγικά μεγάλες ευθύνες στους ψυχιάτρους που πολύ εύκολα-ως γνωστόν-χορηγούν ψυχοφάρμακα), η μήπως παραδέχεστε την ύπαρξη ασθενούς έστω ψυχής εντός της καρδίας οπότε πολλά ανατρέπονται-ακόμα και απόψεις της Σ.Ε.Β.;  

Ο π. Ν. Χατζηνικολάου ισχυρίστηκε στην Ημερίδα Βιοηθικής (23-2-02) αλλά και σε προσωπική επικοινωνία που είχα μαζί του ότι οι τοποθετήσεις πολλών ιατρών που αντιτίθενται στις μεταμοσχεύσεις η έστω στα κριτήρια του Χάρβαρντ δεν είναι αντικειμενικές γιατί αφορούν φιλοσοφικές θέσεις και ιδέες των ιατρών αυτών οι οποίοι εκτός των άλλων δεν προέρχονται από τους κλάδους των ειδικών (π.χ. Ειδικών Μ.Ε.Θ., αναισθησιολόγων, νευρολόγων και νευροχειρουργών, καρδιοχειρουργών, κ.α.). Αυτό όμως δεν είναι αληθές για 2 λόγους : 1) γιατί και τον κ. Καρακατσάνη και τους συνεργάτες του δεν αποδέχεται που είναι ιατροί αναισθησιολογίας, ειδικοί Μ.Ε.Θ., νευροχειρουργικής, πνευμονολογίας κ.λ.π. και 2) είναι γνωστό πως κορυφαίοι παγκοσμίως ιατροί όπως ο Eelco Wijdicks, Καθηγητής Νευρολογίας και ιατρικός διευθυντής Νευρολογίας-Νευροχειρουργικής  Μ.Ε.Θ. στη σχολή Mayo Medical School, oΜ.Ν. Diringer, Καθηγητής Νευρολογίας, Νευροχειρουργικής και Αναισθησιολογίας του Washington University, όπως και οι Truog και Taylor συμφωνούν ότι το θέμα των μεταμοσχεύσεων και ειδικότερα ο ορισμός του θανάτου επηρεάζεται από φιλοσοφικούς, θεολογικούς, ηθικούς, νομικούς, πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες. Μήπως και οι τοποθετήσεις του π. Νικολάου εν πολλοίς φιλοσοφικές δεν είναι; Η μήπως δεν προέρχονται από επιφανή επιστήμονα μεν, αλλά μη ιατρό εξειδικευμένο δε; (Απορία εκφράζω και όχι κατηγορία η απαξίωση!)

Μπορεί κάποιος να μας εξηγήσει γιατί στο περιοδικό "Anaesthesia" (τεύχος 55/2000, σελ. 590) καλούν τους αναισθησιολόγους οι συνάδελφοί τους J.Wace, M. Kai από το Queen Alexandra Hospital (Portsmouth, U.K.) να χρησιμοποιούν αναισθητικά σε ένα δότη που δεν είναι νεκρός σύμφωνα με οποιονδήποτε ορισμό, διαφορετικά είναι σά να διαπράττουμε μια πράξη πιθανόν βαρβαρικά άτιμη; Μάλιστα ερχόμενοι σε αντίθεση με τον αρμόδιο φορέα (σύλλογο;) των αναισθησιολόγων στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο οποίος τους συνέστησε να μη χορηγούν αναισθητικά κατά τη διάρκεια της λήψης οργάνων από "εγκεφαλικά νεκρούς" ασθενείς! Αν όμως, κατά τα λεγόμενά σας, ο "εγκεφαλικά νεκρός" είναι πράγματι βιολογικά νεκρός τι χρειάζονται τα αναισθητικά που προκαλούν ενίοτε και βλάβες στα υπό μεταμόσχευση όργανα!

Επίσης, απάντηση χρειάζεται να δοθεί όσον αφορά τα αποσιωπηθέντα πεπραγμένα της Επιτροπής του Χάρβαρντ. Λεπτομερέστερα, στη δημοσίευσή τηςAd Hoc Επιτροπής του Χάρβαρντ περί του ορισμού του ανεπίστρεπτου κώματος στο περιοδικό Journal of the  American Medical Association (5/8/68, τόμ. 205, νούμ. 6, σελ. 85) διαβάζουμε ότι υπήρξαν 2 λόγοι για τον ορισμό του "εγκεφαλικού θανάτου" : α) η εξέλιξη της υποστηρικτικής τεχνολογίας και β) η προώθηση των μεταμοσχεύσεων με αποφυγή των όποιων αντιρρήσεων. Ακόμη, η ίδια η επιτροπή εξηγεί ότι αυτή η τακτική θα μπορούσε να βοηθήσει στην εξοικονόμηση κρεββατιών στα νοσοκομεία! Μήπως αυτό το τελευταίο δεν κατηγορεί και ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος στο δημοσιευμένο στο περιοδικό "Εφημέριος" (1/2001, σελ. 16-18, "Σκέψεις περί ευθανασίας") κείμενό του  όπου πολύ χαρακτηριστικά γράφει : " εκείνο όμως που για πολλούς κρύβεται πίσω από τις απόψεις αυτές είναι να μας αδειάσει τη γωνιά ο ασθενής."  Τις ίδιες πληροφορίες μας παρέχει το περιοδικό " Seminars in Neurology" (τόμ. 17, ν.3 1997 σελ. 265-270) με το άρθρο του R. Taylor περί της επανεξετάσεως του ορισμού και των κριτηρίων του θανάτου : " ο εγκεφαλικός θάνατος είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα δημιουργημένο κυρίως για να επιτρέψη τις μεταμοσχεύσεις...το καταλληλότερο κριτήριο θανάτου του ανθρώπου είναι η μόνιμη παύση κυκλοφορίας του αίματος...Η Επιτροπή Χάρβαρντ δεν έθεσε σωστά την ερώτηση περί του ορισμού του θανάτου. Περισσότερο προέβαλε μια φιλοσοφική βάση για ένα νέο ορισμό...επίσης απέτυχε στο να παρουσιάσει πειστικά στοιχεία για την επιλογή της σχετικά με τα κριτήρια του εγκεφαλικού θανάτου...έτσι ένας μηχανικά υποστηριζόμενος ασθενής που έχει κριθεί "ε.ν." δεν είναι βιολογικά νεκρός." Αλλά και ο Καθηγητής κ. Κ. Καρακατσάνης γράφει σχετικά :" Σχολιάζεται ότι η επιτροπή του Χάρβαρντ το 1968 με το δημοσίευμά της...υπαινίσσεται ότι οι "Ε.Ν." ασθενείς είναι πράγματι ζωντανοί. Τούτο προκύπτει α) από το γεγονός ότι στο προαναφερθέν άρθρο δεν γράφεται ότι δεν υπάρχουν λειτουργίες εγκεφάλου στους "εγκεφαλικά νεκρούς" ασθενείς, αλλά ότι αυτές δεν είναι ευδιάκριτες και β) από το γεγονός ότι αναγράφουν ότι οι ασθενείς αυτοί ευρίσκοντο σε κώμα. Το κώμα όμως αναφέρεται σε ζώντες και όχι σε πτώματα." (Κ. Καρακατσάνης, "Εγκεφαλικός Θάνατος"-Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου; Ιατρική και φιλοσοφική θεώρηση, Β' Έκδοση, Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 72). 

Στο ίδιο βιβλίο, στη σελίδα 81 αναφέρει ο συγγραφέας το διαπιστωμένο στην ιατρική πρακτική γεγονός της δακρύρροιας κατά την εγχείρηση για λήψη οργάνων από "εγκεφαλικά  νεκρούς" ασθενείς". Γιατί; Που οφείλεται αυτό; Μήπως είναι και αυτό φυσιολογικό αντανακλαστικό;

Γιατί ο παγκοσμίου φήμης καθηγητής της Παιδιατρικής Αναισθησιολογίας του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ και διευθυντής της Μ.Ε.Θ. του Παιδιατρικού Νοσοκομείου της Βοστώνης και καθηγητής της Ιατρικής Ηθικής...στο θέμα του "Ε.Θ." συνιστά εγκατάλειψη της έννοιας του " εγκεφαλικού θανάτου"; (Καρακατσάνης, σελ. 88)

Σύμφωνα με την ελληνική άποψη (απόφαση 9/20-3-85 του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας), "ο θάνατος ορίζεται ως η ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για συνείδηση σε συνδυασμό...". Πως όμως δέχεται η ιατρική κοινότητα κάτι σαν την συνείδηση την απώλεια της οποίας δεν υπάρχει επιστημονικός τρόπος να την πιστοποιήσει; Ο Καθηγητής κ. Κ. Καρακατσάνης σχολιάζει σχετικά (σελ. 73) : " α) Η συνείδηση, κατά την κλασσική Νευρολογία, διακρίνεται στην εγρήγορση και στο περιεχόμενο της συνείδησης...οπωσδήποτε δεν είναι διευκρινισμένο τι συμβαίνει με το προσχηματισμένο περιεχόμενο της συνείδησης σε ασθενείς που βρίσκονται σε κώμα...με τις υπάρχουσες άλλωστε τεχνικές δεν είναι δυνατόν να εξετασθεί, εάν ο φλοιός του εγκεφάλου ενός ασθενούς είναι ικανός να έχει οποιαδήποτε εσωτερική αίσθηση, π.χ. την αίσθηση της πείνας...προς το παρόν δεν υπάρχουν καθιερωμένα ιατρικά κριτήρια διάγνωσης της απώλειας του περιεχομένου της συνείδησης, δεδομένου ότι η συνείδηση είναι υποκειμενικό βίωμα το περιεχόμενο της οποίας περιλαμβάνει εκτός της αντίληψης του εσωτερικού και του εξωτερικού περιβάλλοντος, τις ανώτερες διανοητικές λειτουργίες οι περισσότερες από τις οποίες (σκέψη, συναίσθημα, κρίση) δεν επιδέχονται εκτίμησης και μέτρησης, καθ' όσον προς το παρόν δεν υπάρχουν αξιόπιστες κλινικές μέθοδοι για το σκοπό αυτό...", ενώ στη σελίδα 101 προχωρεί περαιτέρω τονίζοντας ότι " δεν υπάρχουν καθιερωμένα ιατρικά κριτήρια διάγνωσης της απώλειας της συνείδησης. Πολύ περισσότερο δεν είναι δυνατός ο έλεγχος του περιεχομένου της συνειδήσεως, όταν η εγρήγορση είναι ελαττωμένη, όπως γράφουν οι Ropper, Martin,Plum και Posner...η "διάγνωσις" της μόνιμης απώλειας της συνείδησης, στο μέτρο που αυτή αφορά το περιεχόμενο της συνείδησης...στηρίζεται σε μιά αναπόδεικτη υπόθεση".

Κάτι άλλο που στην κυριολεξία προκαλεί, είναι μια νέα μέθοδος που έχει αρχίσει να εξαπλώνεται στον ιατρικό κόσμο, προερχομένη από που αλλού; Από τους προοδευτικούς  ιατρούς(;) στις Η.Π.Α. Ο κ. Καρακατσάνης το περιγράφει ως εξής (σελ. 95) : " Στην προσπάθεια εξοικονόμησης οργάνων για μεταμόσχευση επινοήθηκε και η λήψη οργάνων από "δωρητές" των οποίων η καρδιά έχει ήδη σταματήσει (NHBD)...διακρίνονται στους "ελεγχόμενους" και στους "μη ελεγχόμενους". Οι "ελεγχόμενοι"...δεν έχουν περιέλθει στην κατάσταση του "εγκεφαλικού θανάτου". Στους ασθενείς αυτούς με την άδεια της οικογενείας τους η κατόπιν δικής τους προεκπεφρασμένης επιθυμίας αποσύρεται η ιατρική υποστήριξη, οπότε σύντομα ακολουθεί παύση της καρδιακής λειτουργίας...Κατόπιν αδείας των συγγενών είναι δυνατόν να έχουν τοποθετηθεί ήδη καθετήρες στα μηριαία αγγεία (για έκπλυση των προς μεταμόσχευση οργάνων) πριν να αρθεί η ιατρική υποστήριξη και επομένως πριν ο ασθενής πεθάνει. Ο καθηγητής Truog σχολιάζει εν προκειμένω ότι είναι κατανοητό ότι οι ασθενείς αυτοί θα μπορούσαν να ανακτήσουν συνείδηση κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της λήψης οργάνων ενώ βρίσκονται σε πλήρη καρδιοπνευμονική παράκαμψη, παρά το γεγονός ότι έχουν ήδη διαγνωσθεί ως νεκροί".

Τελειώνοντας, είναι σκόπιμο να αναφερθεί το θαυμαστό γεγονός  της ανάνηψης της Κάρεν Κουίνλαν (Α. Βουρλής-Ξ. Παπαχαραλάμπους, Φάκελλος Μαθήματος Χριστιανική Ηθική Α', σελ. 102/308). "Επί μακρόν χρονικόν διάστημα ευρισκομένη εις κωματώδη κατάστασιν λόγω σοβαράς βλάβης της εγκεφαλικής ουσίας της, διετηρείτο εις την ζωήν μόνο-κατά την γνώμην των ιατρών της-δια της λειτουργίας καθ' όλον το 24ωρον συσκευής τεχνητής αναπνοής. Οι γονείς της Κουίνλαν κατόρθωσαν να επιτύχωσι δικαστικήν απόφασιν προς αφαίρεσιν της συσκευής από της ασθενούς. Και κάποια ημέρα διακόπηκε η λειτουργία της αναπνευστικής συσκευής. Αυτό που είδαν τότε οι γιατροί του νοσοκομείου, τους άφησε έκπληκτους με τα μάτια γουρλωμένα...Η Κάρεν άρχισε να αναπνέη μόνη της... παρά την απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου, της ιατρικής επιτροπής και των γονέων της." (Εφημ. "Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία", 6/6/76, σελ. 9).

Πολύ σημαντική είναι και η κατάθεση του Διευθυντού του Αντιφυματικού Κέντρου του νοσοκομείου "Σωτηρία", κ. Στέλιου Καπετανέα : "Πιστεύω στην πίστη. Είναι καλό να πιστεύεις. Έχω δεί περιπτώσεις αυτοΐασης  καρκίνου, με μόνη την πίστη...Φαίνεται ότι η πίστις ενεργοποιεί ορισμένους αμυντικούς μηχανισμούς του οργανισμού, οι οποίοι μας είναι εντελώς άγνωστοι και δεν τους έχει ανακαλύψει ακόμη η επιστήμη"! (http://www.imp.gr/zine/09300/09332gr.htm).

Αυτή η δήλωση μας οδηγεί στη διαπίστωση του λεγομένου "Lazarus sign". Ο Καθηγητής κ. Κ. Καρακατσάνης ("Εγκεφαλικός Θάνατος...", σελ. 91) σημειώνει: "Άλλη διολίσθηση από τους υποστηρικτές του "Ε.Θ."...διαπιστώθηκε η ύπαρξη ανεξήγητων κινήσεων,...λίγα λεπτά μετά την αποσύνδεσή τους από τον αναπνευστήρα...γνωστές ως "Lazarus sign"...Σύμφωνα λοιπόν με τους υποστηρικτές του "Ε.Θ." η προσπάθεια ανέγερσης από την κλίνη και το σταύρωμα των χειρών στο στήθος (οι υπογραμμίσεις δικές μας) είναι δυνατόν να παρατηρούνται και σε νεκρούς!...ο παγκόσμιας φήμης καθηγητής Fred Plum χαρακτήριζε πρόσφατα το "σημείο του Λαζάρου" ως "ημισκόπιμη" κίνηση"! Μήπως η ημισκόπιμη αυτή κίνηση έχει σχέση με την, αναπόδεικτη για την πεπερασμένη επιστήμη, αδιάλειπτη προσευχή; Ποιος μπορεί με σιγουριά να το αποκλείσει; Σχετικά με το θέμα των κινήσεων αυτών υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία παγκοσμίως. Αναφέρω μόνο ιατρούς όπως οι Diringer,  Wijdicks,  Mandel,  Arenas, Scasta, Jordan, Dyess, Cliett,Ropper, κ.α. Εκείνο το οποίο όμως αξίζει να αναφερθεί είναι η περίπτωση ασθενούς έτσι όπως περιγράφεται στο "The New England Journal of Medicine" (1982, 307:501). Ο ασθενής...μετά 13 ώρες από τη διαπίστωση του "ε.θ." ...τα χέρια του ήταν σε προσευχητική στάση με κινήσεις που επέμειναν για 4 ημέρες" ενώ στο επίσης έγκυρο περιοδικό "Neurology" (έτος 1984, τόμος 34, σελ. 1089-1092) ο Allan Ropper περιγράφει την περίπτωση ασθενούς που παρουσίασε "σήκωμα των χεριών 10-18 ίντσες (από 25.40 ως 45.72 εκατοστά!) από το κρεββάτι...σε στάση προσευχής..."! Πως εξηγούνται όλα αυτά; Γιατί συμβαίνουν πολλές ώρες η ακόμη και ημέρες μετά από την υποτιθέμενη διάγνωση του "εγκεφαλικού θανάτου";

Πολλά άλλα θα μπορούσαν να γραφούν για το θέμα αυτό, αλλά πιστεύω ότι τονίστηκαν τα πιο σημαντικά (κατά την άποψή μου). Είναι ανάγκη δε  να επισημάνουμε τον κίνδυνο να καλλιεργηθεί η εντύπωση στον πιστό λαό μας ότι είναι καθήκον όλων μας η δωρεά οργάνων, γιατί τότε ο άνθρωπος θα υποβαθμιστεί σε ένα εργαστήριο η καλύτερα αποθήκη "ανταλλακτικών" οργάνων από εικόνα του Θεού! Θα κινδυνεύσει ο άνθρωπος να μεταβληθεί "σε μια έμψυχη μηχανή, χωρίς πνευματικές αναζητήσεις..." όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος (ΕΤΜ, σελ. 362).

Πρέπει να γίνει αποδεκτή από όλους η θέση του  Μητροπολίτου Ναυπάκτου: "Νομίζω ότι δεν πρέπει να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι έχουμε υποχρέωση να γίνουμε όλοι δότες οργάνων του σώματός μας, επειδή αυτό απαιτεί η αγάπη, ανθρωπιστική και χριστιανική,...". Επίσης, είναι αναγκαία η τροποποίηση ορισμένων νομικών άρθρων όπως πολύ σωστά επισημαίνονται και στις 55 θέσεις της Ι.Σ.Ε.Ε. Και βεβαίως ο κάθε ενδιαφερόμενος πρέπει να αποφασίζει όχι χωρίς τη συνεργασία  με τον πνευματικό του και τον προσωπικό του ιατρό. Αυτό το τελευταίο όμως προϋποθέτει ότι ο ιατρός θα είναι ένας θεοφοβούμενος   επιστήμονας. Ο Καθηγητής Ι. Μπούμης προτείνει ("Μεταμοσχεύσεις...", σελ.13): "η Εκκλησία και τα αρμόδια εκκλησιαστικά όργανα (οι ποιμένες) δεν πρέπει να νομοθετούν γενικώς και καθολικώς, αλλά πρέπει να επιλαμβάνονται για κάθε μια περίπτωση μεμονωμένως...και χρονικώς περιορισμένως..." και συνεχίζει επισημαίνοντας μια μεγάλη αλήθεια-ότι πρέπει στις μεταμοσχεύσεις να έχουν λόγο "οι εκπρόσωποι της Εκκλησίας στους οποίους ο Θεός έδωσε την εξουσία του δεσμείν και λύειν", αλλά και οι ιατροί και μάλιστα όπως λέει και ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, οι θεοφοβούμενοι ιατροί! (Πηδάλιο, σελ. 95). Την ίδια, τέλος, άποψη καταθέτει και ο σεβαστός Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας κ.κ. Αναστάσιος (" Εφημέριος", 11/2000, σελ. 3-8) : "...επιτυχίες της γονιδιακής έρευνας, της γενετικής, της βιοιατρικής, των μεταμοσχεύσεων κ.λ.π., ...Στην ορθή αντιμετώπιση αυτών των θεμάτων αποφασιστικός είναι ο ρόλος των επιστημόνων που είναι συνειδητά μέλη της Εκκλησίας". 

Θεωρώ δεδομένο ότι θα υπάρξει τοποθέτηση της Σ.Ε.Β. επί όλων αυτών των θιγομένων θεμάτων. Στην περίπτωση που δεν θα υπάρξει αντίδραση και διάλογος πολύ φοβούμαι ότι η Σ.Ε.Β. άθελά της ίσως θα δώσει την εικόνα μιας ακόμη επιτροπής και τίποτε παραπάνω. Στο σημείο αυτό επιθυμώ να παραθέσω την άποψη του Brian Clowes, συγγραφέα της Pro-Life Activist's Encyclopedia έτσι όπως δημοσιεύθηκε στην American Life League και αναδημοσιεύεται στη διαδικτυακή σελίδα του Συλλόγου Αγέννητου Παιδιού (http://www.unborn.gr/unborn/howused.htm) : " Οι επιτροπές "βιοηθικής" έχουν πάντα συμβολικά ένα...ιερέα η άλλον συντηρητικό που συμμετέχει, έτσι ώστε όταν δοθεί από την ομάδα το αναπόφευκτο και προαποφασισμένο σύνθημα εμπρός , να μπορεί να ισχυριστεί ότι συμμετείχε κληρικός η συντηρητικός όταν ελήφθη η απόφαση. Κατ' αυτόν τον τρόπο, μια επιτροπή μπορεί να είναι έντονα "στημένη" προκειμένου να εξασφαλίσει μια απόφαση υπέρ της λήψης οργάνων-ιστών, και ωστόσο να αποφύγει την εντύπωση ότι λαμβάνει προκατειλημμένες αποφάσεις, ακόμα και όταν έτσι ακριβώς έχουν τα πράγματα. Οποιαδήποτε αντίδραση γραφεί από μέλη των επιτροπών που έχουν ηθικούς ενδοιασμούς σχετικά με τη λήψη..., απορρίπτεται εκ προοιμίου και αποκαλείται "αφελής" και "ασύμφωνος" με την τρέχουσα ιατρική πρακτική...Ο κύριος στόχος των "ειδικών επιτροπών" και των αποθεμάτων σκέψης των βιοηθικολόγων είναι, συνεπώς, ο χαρακτηρισμός διαφόρων "καινοτομιών" στην τεχνολογία του θανάτου και η κάλυψή τους με ένα μανδύα ευπρεπείας. Ο ρόλος αυτών των ομάδων είναι να εμφανίζονται ως εναγώνιες για τα θέματα υπό μελέτην, να διαρρηγνύουν τα ιμάτια τους, να τραβούν τα μαλλιά τους, και τέλος να συγκαλούν μια συνέντευξη τύπου για να ανακοινώσουν ότι η προτεινόμενη "πρόοδος" είναι δήθεν πλήρως αρμόζουσα και ανθρωπιστική...". Ευχή και προσευχή όλων μας να μην αφήσει ο Θεός να γίνει και η Σ.Ε.Β. μια τέτοια επιτροπή!

Προσφάτως, έπεσε στην αντίληψή μου ένα τρομερό δημοσίευμα στο διαδίκτυο σχετικά με την κατάληξη των εμβρύων που εκτρώνονται ακόμη και τον 7ο μήνα της κυήσεως όσο και για την επεκτεινόμενη μακάβρια πρακτική των μεταμοσχεύσεων οργάνων εμβρύων και νεογνών.

Στη διεύθυνση http://www.unborn.gr/unborn/howused.htm περιγράφονται τα εξής: " Περισσότεροι από 15.000.000 Αμερικανών υποφέρουν από ασθένειες και βλάβες οι οποίες κατά τους ισχυρισμούς διαφόρων θα μπορούσαν να βοηθηθούν σε διάφορους βαθμούς από μεταμοσχεύσεις εμβρυακού ιστού…συνεπώς, μερικοί "ηθικολόγοι" και ερευνητές νοσοκομείων έχουν γίνει σχεδόν υστερικά χαρούμενοι με την προοπτική του να έχουν πρόσβαση σε μια άφθονη πηγή χρήσιμου "εμβρυακού υλικού" που παράγεται από εκατομμύρια εκτρώσεων…οι εγκέφαλοι και οι νευρικοί ιστοί από 500.000 βρέφη που εκτρώνονται κατ' έτος (Η.Π.Α.) κατά το δεύτερο τρίμηνο της κυήσεως μπορούν τελικά να απαιτηθούν για μεταμοσχεύσεις εάν οι νέες μέθοδοι γίνουν δημοφιλείς και εδραιωθούν…είναι λοιπόν εντελώς πιθανόν το ιατρικό μας κατεστημένο να υποστηρίξει 1.000.000 η περισσότερους "νέο-βρυκόλακες", που απαιτούν τα φρέσκα μυαλά των διαμελισμένων πρώιμα γεννημένων ανθρώπινων υπάρξεων για να παραμείνουν ζωντανοί…". Πολλά άλλα άκρως αηδιαστικά και απάνθρωπα αναφέρονται που δεν μπορεί να φανταστεί κανείς και μάλιστα με τις "ευλογίες" μεγάλων, διεθνώς αναγνωρισμένων ιατρικών και άλλων επιστημονικών φορέων όπως είναι οι : American  Medical  Association,  American  Heart  Association, American Lung Association κ.α. Αν δεν είχαν γενικευθεί οι ούτως η άλλως αμφισβητούμενες μεταμοσχεύσεις δεν θα ήταν πολύ λιγότερα η και ανύπαρκτα τέτοια ανησυχητικά κρούσματα;

Μετά από όλα αυτά είμαι σίγουρος ότι πρέπει να αντισταθούμε σε εισαγόμενες κουλτούρες που ενδύονται με ένα αόριστο ανθρωπιστικό, κοινωνικό, πολιτιστικό μανδύα. Ο λόγος του δόκτωρα Ένγκερχαρντ θα έπρεπε όλους να μας εμπνέει και να μας αφυπνίζει. Ο παγκοσμίου φήμης Καθηγητής Φιλοσοφίας και ειδικός επί θεμάτων Βιοηθικής ("Τόλμη", 1/2002, σελ. 16) με χαρακτηριστική τόλμη αλλά και παρρησία στο σύγγραμά του " The Foundation of ChristianBioethics" σημειώνει : " η παραδοσιακή Χριστιανοσύνη περιβάλλεται από έναν πολιτισμό που είναι ειδωλολατρικός, έστω κι αν διαθέτει μερικά χριστιανικά στολίδια...οι Χριστιανοί ανακαλύπτουν ότι ζουν σε μια κοινωνία που γέρνει και επιδιώκει να οδηγήσει τους ίδιους και τα παιδιά τους προς ένα μετά-Χριστιανικό, κοσμοπολίτικο ήθος. Όταν αντιστέκονται, θεωρούνται άνθρωποι χωρίς ανεκτικότητα, φονταμενταλιστές και αντίθετοι προς τον πυρήνα των αξιών που διαμορφώνει η κυρίαρχη κοσμοπολίτικη κουλτούρα...το να είναι αντίθετος προς την επικρατούσα κουλτούρα, είναι ως να καλείται προς τη θυσία και το μαρτύριο...ο σημερινός Ορθόδοξος Χριστιανός ενεργεί στο όνομα της Αλήθειας, την οποία όμως ο παγκοσμιοποιούμενος πολιτισμός απορρίπτει. Επομένως, είναι μια εποχή αγώνα. Είναι επίσης μια ζωή πειρασμού, πειρασμού για τον σύγχρονο Ορθόδοξο Χριστιανό να αδιαφορήσει για την εξέλιξη των πραγμάτων και να απορροφηθεί από το πολιτισμικό ήθος που τον περιβάλλει."!!! Ποιο πολιτισμικό ήθος; Μα αυτό που προσπαθούν να μας επιβάλλουν. Δήθεν ανθρωπιστικό και σίγουρα χωρίς Θεό. Αυτόν τον κίνδυνο επισημαίνει και ο Καθηγητής κ. Γ. Μαντζαρίδης ("Στύλος Ορθοδοξίας", φ. 19, 12/2001, σελ. 16-17): "Η σύγχρονη ιατρική βλέπει τον άνθρωπο ως μηχανή...παραθεωρώντας η και σωματοποιώντας εντελώς την ψυχή του. Η ανθρωπολογία αυτή είναι αναχρονιστική...Γι' αυτό διαπιστώνεται συνήθως ότι όπου κυριαρχεί η ιατρική αυτή, εκτοπίζεται ο Θεός", αλλά και ο ίδιος ο π. Ν. Χατζηνικολάου συμφωνεί υπογραμμίζοντας ("Πειραϊκή Εκκλησία", Φ. 117, 6/2001, σελ. 41-43) σχετικά ότι "ο άνθρωπος...όλο και περισσότερο διεισδύει στις αρμοδιότητες του Θεού, αισθάνεται δημιουργός, τον υποκαθιστά και τέλος τον αρνείται."

Πρέπει στο σημείο αυτό να βεβαιώσω από τη μεριά μου ότι δε θα δεχθούμε απόψεις όπως αυτή του κηθηγητού Ι. Βλαχογιάννη, προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου Μεταμοσχεύσεων,(Θέματα Αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής, τεύχος 17, τόμος 8, Νοέμβριος 1998, σελ. 116)  που διακηρρύσει ευθαρσώς πως ο άνθρωπος του οποίου ο εγκέφαλος έχει ήδη αποθάνει...είναι βιολογικά νεκρός και έχει σταματήσει να αποτελεί ύπαρξη με σωματική, πνευματική και ψυχική υπόσταση, αλλά θα επιμένουμε να πιστεύουμε αυτά που λέει και ο π. Τζών Μπρέκ, (καθηγητής της Ηθικής στο Ινστιτούτο Ορθόδοξης Θεολογίας "Άγιος Βλαδίμηρος" Ν. Υόρκης και στο Ορθόδοξο Θεολογικό Ινστιτούτο "Άγιος Σέργιος" στο Παρίσι). Ο π. Μπρέκ τονίζει μεταξύ άλλων ότι η ιδιότητα του ανθρώπινου προσώπου δεν καθορίζεται από την ιατρική διάγνωση, αλλά από τη Θεία Πρόνοια. Ένα ανεγκέφαλο παιδί, που θεωρείται άχρηστο και ίσως όχι εξ ολοκλήρου ανθώπινο από μια αυστηρά κοινωνική σκοπιά, στα μάτια του Θεού είναι ένα πρόσωπο. Το ίδιο ισχύει και για τον ασθενή σε επίμονη φυτική κατάσταση, που δεν αντιδρά καθόλου η για τον τραυματία, που δεν μπορεί να διατηρηθεί στη ζωή παρά μόνο με αναπνευστήρα. Όταν κάνουμε κρίσεις σχετικά με τη ζωή και το θάνατο, η αλήθεια αυτή παραμένει θεμελιώδης. Στα μάτια του Θεού, ούτε η αρρώστια ούτε ο θάνατος αποστερούν το ανθρώπινο πλάσμα από την ιδιότητα του προσώπου!!! (ως ανωτέρω)

Κλείνοντας αυτήν την επιστολή, ταπεινά απευθύνω έκκληση προς όλους τους εμπλεκομένους στο θέμα των μεταμοσχεύσεων να ενδιατρίψουν στην θεοφώτιστη πατερική χορεία για να μπορέσουν, με τον φωτισμό του Παναγίου Πνεύματος να δουν το "απόθετον κάλλος" των θεοπνεύστων λόγων τους και να διαπιστώσουν ότι τελικά για όλα τα θέματα που σήμερα μας απασχολούν, υπάρχουν λύσεις και απαντήσεις. Δεν έχουμε παρά να επικαλεστούμε την "θείαν παρεμβολήν", τους "θεηγόρους οπλίτας", τους "πολύφωτους αστέρες", τους "ακαθαίρετους πύργους", τα "μυρίπνοα άνθη", τα "πάγχρυσα στόματα", της "οικουμένης το αγλάϊσμα", τους "απλανείς αστέρες" της Ορθοδόξου θεολογίας μας. Είθε ο Θεός να μας φωτίσει όλους μας και το Άγιον Πνεύμα να αναπληρώσει τα ελλείποντα και να θεραπεύσει τα ασθενή κατά το Πανάγιο θέλημα του Θεού. Γένοιτο!

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΡΘΡΟ

Αντιαιρετικόν Εγκόλπιον       www.egolpion.com

9   ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ  2012

http://www.egolpion.com/ekklisia_metamosxefseis.el.aspx